فریده خدادادی-سدسازی در ایران از اوایل دهه 20 آغاز شد و پس از پیروزی انقلاب با روی کار آمدن دولت های مختلف، ساخت سد با افول و گاهی نیز با سرعت رو به رو بوده است.

به گزارش جهان اقتصاد؛ سدها سازه های غول پیکری هستند که با توجه به خشکسالی کشور و با هدف مدیریت بخش آب احداث شدند. از طرفی مهار سیلاب ها، ذخیره آب های سطحی، کشاورزی و صنعت از جمله اهداف سازندگان سدهای کشور بوده است. همانطور که سال 98 در جریان سیلاب های ناشی از بارندگی بهاره، این سدها توانستند سیلاب ها را مهار کنند و در مواقعی نیز سرریز شدند؛ با این حال امسال با توجه به کاهش بازندگی در سال جاری  سطح ذخایر آبی پشت سدها نیز کاهش یافته است.

اخیرا وزارت نیرو در گزارشی درباره آخرین وضعیت سدهای بزرگ کشور تا 4 بهمن ماه اعلام کرده است که براساس آمار بهره‌برداری از سدهای مخزنی کشور تا ۴ بهمن‌ماه در سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ مجموع ظرفیت مخازن سدها ۵۰ میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب بوده که نشان دهنده ۵۳ درصد پرشدگی مخازن است. به تبع روند طبیعی بارش‌ها، حجم ورودی آب از ابتدای سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ تاکنون برابر با ۱۰ میلیارد و ۶۱۰ میلیون مترمکعب بوده که نسبت به مدت مشابه سال آبی قبل از آن (۱۱ میلیارد و ۷۸۰ میلیون مترمکعب)، بیانگر کاهش ۱۰ درصدی ورودی آب به مخازن سدهای کشور است.

براساس این گزارش تا ۴ بهمن سال آبی جاری میزان ذخایر آب در مخزن سدها به ۲۶ میلیارد و ۶۳۰ میلیون مترمکعب رسیده که در مقایسه با سال آبی ۹۹-۹۸ نشانگر یک درصد کاهش است. بر اساس این آمار، به تبع میزان ورودی به سدهای کشور، خروجی آب از سدها با کاهش مواجه بوده و تا این مدت ۱۱ میلیارد و ۱۳۰ میلیون مترمکعب خروجی آب از سدهای کشور را شاهد بوده‌ایم، به‌گونه‌ای که در مقایسه با مدت مشابه سال آبی قبل، از کاهش ۱۷ درصدی برخوردار بوده است.

سدهایی که تاکنون در کشور ساخته شدند، در کنترل سیلاب، تامین آب شرب و کشاورزی و... موثر بودند اما آگاهان می گویند باید در ساخت سدهای جدید رویکرد سدسازی تغییر پیدا کند چراکه در این شرایط اقتصادی کشور، اگر به مزایا و معایب حوزه سدسازی توجه نشود، ساخت سد از توجیه اقتصادی برخوردار نخواهد بود. در ادامه واکاوی این موضوع خبرنگار جهان اقتصاد به گفت وگو با علی قنادی اسلامی، کارشناس حوزه آب و انرژی پرداخته است.

 **سدها و اثرات آن برای انسان و طبیعت

این کارشناس حوزه آب و انرژی اظهار کرد: سدها از گذشته های دور توسط انسان مورد استفاده قرار گرفته است و کاربردهای مختلفی از سد می شود. اصلی ترین دلیل ساخت سد در گذشته، خشکسالی های مداوم بوده است که  بشر در مناطق کم بارش به سدسازی های کوچک روی آورده بود. هدف اولیه او نیز فقط تامین آب برای مصرف شرب و نیز کشاورزی بوده است، اما به مرور با گسترش شهرنشینی و افزایش جمعیت، نیاز به آب برای مقاصد شرب، صنعت و کشاورزی بیشتر شد.در حال حاضر درباره مهمترین مزایای استفاده از سد، می توان به تامین آب برای زمانه کم آبی، تولید برق، جلوگیری و کنترل سیلاب و نیز موارد جانبی همچون پرورش ماهی و تفریحی و مقاصد توریستی اشاره کرد.

قنادی اسلامی بیان کرد: از معایب بزرگ ایجاد سد هم می توان به ایجاد تغییرات در عوارض جغرافیایی زمین های اطراف سد و در نتیجه ایجاد تغییر در رژیم جریان رودخانه از حالت طبیعی، تغییرات زیاد در جریان رسوبات همراه رودخانه و رسوب در پشت سدها و در نتیجه ضعیف شدن زمین های کشاورزی در پایین دست رودخانه، نابودی زیست بوم های محلی در هنگام ساخت سد و پس از آن، تبخیر زیاد آب از دریاچه پشت سد در مناطق خشک و نیمه خشک مثل ایران( باتوان تبخیری بالا) و شور شدن بیش از حد آب در جریان آب پایین دست و نابودی زمین های کشاورزی در دراز مدت در صورت ساخت نامناسب سد از نظر مکانی اشاره کرد.

 وی افزود: همچنین عدم ارسال آب به سمت تالاب های کشور که اکثرا نسبت به گذشته کوچک تر شده اند (که این کوچک شدن به دلیل عدم تامین حق آبه مناسب آن ها است) از دیگر معایب سدسازی ها محسوب می شود، زیرا با احداث سدهای متعدد و استفاده بی رویه از آب برای کشاورزی، به صنعت توریسم در حوزه تالاب ها ضربه بزرگی وارد شده است.

به گفته این کارشناس حوزه آب و انرژی، متاسفانه بیشتر منابع آبی کشور با بهره وری اقتصادی آبی بسیار پایین در بخش کشاورزی استفاده می شود و سهم استفاده از آب سدها برای کشاورزی در کشور بسیار بالا است و می توان گفت اکثر سدهای کشور برای تامین آب کشاورزی با این حجم بالا احداث شده اند.

** ساخت سد به رشد اشتغال ناکارآمد در حوزه کشاورزی دامن می زند

قنادی اسلامی عنوان کرد: باید این نکته را در نظر بگیریم که ایران در یک منطقه کم بارش قرار گرفته است و از زمانی که این سدها احداث شده اند، میزان برداشت آب از منابع تجدیدپذیر به حد بسیار بالایی رسیده است. مطابق آمارهای فائو هر کشوری که بیشتر از40 درصد از منابع آب تجدیدپذیر خود استفاده کند به سمت تنش های شدید آبی پیش می رود. متاسفانه در کشور ما بیشترین مصرف آب (حدود 90درصد) در بخش کشاورزی با راندمان آبیاری پایین، بهره وری آبی نازل محصول و نیز بهره وری اقتصاد آبی ناچیز صورت می گیرد؛ بنابراین احداث سدهای بیشتر نه فقط مشکل تامین آب برای بخش کشاورزی ناکارآمد را حل نمی کند بلکه به رشد اشتغال ناکارآمد در حوزه کشاورزی دامن می زند.

 به اعتقاد وی، یکی از اصلی ترین دلایل اصلی برداشت بالای آب از منابع آب تجدیدپذیر در کشور، وجود همین سدهاهستند.

وی افزود: استفاده از سد به منظور تامین آب جهت گسترش کشاورزی برای یک کشور کم آب مثل ایران (عدم تطابق با آمایش سرزمینی) و انتقال آب از یک حوزه به یک حوزه کم آب دیگر، به منظور کشاورزی، یا به بهانه غیرکشاورزی ولی در واقع برای کشاورزی، اشتباه بوده و افزایش اشتغال در این بخش، در حالی که در کشور کم آبی هستیم، اشتباه بزرگتری است.

این کارشناس حوزه آب و انرژی عنوان کرد: لازم است به جای صرف کردن هزینه های بیشتر برای احداث سدهای بیشتر، سعی کنیم از روش تامین آب از روش های غیرمتعارف مانند شیرین سازی آب دریا استفاده کنیم تا میزان سرانه آب تجدید پذیر درکشور از این حد پایین تر نیاید؛ البته به جز سدهایی که در مناطق پرجمعیت ساخته شده و تقریبا فقط برای مقاصد تامین آب آشامیدنی و تا حدی صنعتی احداث شده اند، در سایر موارد بیشترین حجم آب به مصرف کشاورزی ناکارآمد می رسد.

قنادی اسلامی گفت: یکی از دلایل اصلی کاهش آب پشت سدها درسال های اخیر، برخلاف تصور، بیشتر بخاطر برداشت بیش از حد آب در ورودی هاسدها به منظور کشاورزی و در برخی موارد به دلیل ماهیت طراحی سدها است.

وی عنوان کرد: عموما هنگام احداث یک سد، طراحی آن بر مبنای ترسالی صورت می گیرد. احداث سدها علاوه بر تامین آب به منظور شرب و صنعت و در پاره ای موارد، کشاورزی، برای کنترل سیلاب استفاده می شود اما سیلاب هایی که در چند سال گذشته در کشور اتفاق افتاد، به دلیل افزایش بارندگی بیش از حد نبود، بلکه به دلیل تغییرات غیرکارشناسی در عوارض جغرافیایی زمین های اطراف رودخانه ها و حوزه های آبریز و نیز تجاوز به حریم رودخانه ها، اتفاق افتاد.

این کارشناس حوزه آب و انرژی در پایان گفت: برخی کارشناسان، یکی از دلایل سد سازی زیاد در کشور را،  ورود رودخانه به دریا در صورت عدم استفاده از آب آن می دانند که به نظر منطقی نیست زیرا با جلوگیری از ورود آب رودخانه به سمت دریا در حد قابل قبول، علاوه بر ایجاد اختلال در روند طبیعی جریان، عملا باعث پیش روی آب دریا به سمت رودخانه می شویم که می تواند باعث نابودی زمین های کشاورزی در این مناطق شود. یادمان باشد این تجربه ای بود که توسط شوروی سابق نیز در برخی موارد با کمی اختلاف انجام شد.