در شرایط عدم قطعیت، توانایی تصمیمگیری شرکتها کاهش می یابد که این امر موجب تاخیر در سرمایهگذاری میشود؛ و در نهایت اثرات اقتصادی نامطلوبی به همراه خواهد داشت. علاوه بر این، تولیدکنندگان با چالش پیشرفت فناوریهایی که تحت عنوان انقلاب صنعتی چهارم شناخته میشوند روبرو هستند.
فرصتهای مختلفی توسط اتوماسیون، خدماتسازی (خدمات افزوده تولید)، اینترنت اشیا و رباتیک فراهم شده است و تولیدکنندگان برای بقا در زنجیرههای تامین ناگزیر به سرمایهگذاری بر روی این فناوریها هستند. مقاله پیش رو بر اساس "گزارش سالانه صنایع ساخت و تولید در انگلستان " محصول موسسه هنریک در سال ۲۰۱۷، تهیه شده است.
در گزارش مذکور رویکردها و نظرات جمع وسیعی از تولیدکنندگان این کشور در مورد فناوریها و نوآوریهای جدید و تاثیر آن بر کسب و کارهایشان ارزیابی شده است. یکی از نتایج جالب این مطالعه تمایل شرکتها برای سرمایهگذاری بر روی فناوری از محل موجودیهای نقدی و عدم ایجاد بدهی جدید است.
پس از بحران سال ۲۰۰۸، اعتماد به بانکها کاهش یافته است، و در عین حال بانکها نیز در حال سر و سامان دادن به ترازنامههای مالی خود هستند.
در رابطه با فناوریهای اطلاعات و ارتباطات، شرکتها عمدتا روی سیستمهای برنامهریزی منابع سازمانی (ERP) و مدیریت ارتباط با مشتریان (CRM)، با هدف افزایش کارایی و ارتباط مستمر با مشتریان، سرمایهگذاری کردهاند. علاوه بر دشواریهای یافتن افرادی با مهارتهای لازم، پاسخدهندگان معتقدند در سالهای اخیر نیروی جوان متقاضی کار در شرکتهای تولیدی نیز کاهش یافته است.
لذا معرفی مشاغل هیجانانگیز و ارزنده در صنایع تولیدی به نیروی کار جوان و جویای کار بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد.
در ادامه این گزارش، دو نوآوری نوظهور در صنایع تولیدی تحت عناوین کارخانههای همبسته و خدماتسازی (خدمات افزوده تولید) معرفی و نظرات تولیدکنندگان در مورد آن ارزیابی میگردد. در پایان میزان آشنایی و کاربرد این نوآوریها در واحدهای تولیدی داخلی بررسی میگردد. با توجه به اینکه موج جدیدی از فناوریها و خدمات در صنایع تولیدی تحت عنوان انقلاب چهارم صنعتی معرفی شده و به کار گرفته میشوند، آشنایی و همپایی با تحولات روز در صنایع داخلی فاصله موجود با رقبای بینالمللی را کاهش داده و کالاها و خدمات کشور را رقابتیتر خواهد کرد.
***۱- کارخانههای همبسته
کارخانههای همبسته شامل بکارگیری نوآوریها و فناوریهای نسل چهارم برای اتصال ماشینآلات جهت برقراری ارتباط با یکدیگر، انتقال یکپارچه داده و اتصال متقابل دستگاهها است. کارخانههای همبسته متکی بر اتوماسیون و مدیریت دیجیتال هستند و نیروی انسانی از طریق رابط یکپارچه، قابلیت مدیریت عملیات گوناگون نظیر تولید، نگهداری و تعمیرات را دارد. در گزارش موسسه هنریک، ابعاد مختلف کارخانههای همبسته نظیر کاربردهای آن در صنایع تولیدی، میزان نفوذ در کارخانهها و مزایای استفاده از دیدگاه تولیدکنندگان در انگلستان بررسی شده است.
در مطالعه انجام شده در انگلستان در سال ۲۰۱۷، دو سوم از پاسخدهندگان با انقلاب صنعتی چهارم آشنایی داشتهاند. اکثریت پاسخدهندگان بکارگیری فناوریهای انقلاب صنعتی چهارم را شروع کردهاند (۲۳درصد) یا برای آن برنامه دارند (۶۲درصد). همچنین رویکرد تولیدکنندگان به کارخانههای همبسته از طریق سوالهای زیر مورد بررسی قرار گرفته است؛ آنها از چه فناوریهای ارتباطی استفاده میکنند؟ چه میزان در زمینه فناوریهای ارتباطی سرمایهگذاری کردهاند؟ و انتظار چه خروجیهایی را از این سرمایهگذاریها دارند؟ بیشترین کاربرد ارتباطی بین صنایع تولیدی تعامل انسان-ماشین است (۶۸درصد از پاسخدهندگان)، حدود ۶۴درصد از پاسخدهندگان از سنسورهای بههم پیوسته بهرهبرداری میکنند و ۶۸درصد به هشداردهندهها متصل هستند تا در شرایط غیرعادی سرعت عمل بیشتری داشته باشند. گرچه استفاده ۵۲درصد از پاسخدهندگان از کنترلرهای منطقی قابل برنامهریزی چندان عجیب نیست، اما وصل بودن ۳۲درصد از پاسخدهندگان به موتورها و اتصال ۲۸درصد آنها به رباتها جای تقدیر دارد. باید توجه داشت که سرمایهگذاری در این زمینه بسیار پرهزینه است؛ پاسخدهندگان اظهار داشتهاند در ۱۲ ماه گذشته به طور متوسط ۱۰۶ هزار پوند در زمینه ارتباطات سرمایهگذاری کردهاند.
تولیدکنندگان چه انتظاری از سرمایهگذاری بر روی ارتباطات دارند؟ اکثر تولیدکنندگان انگلستان (۸۰درصد) انتظار دارند بهبود ارتباطات منجر به افزایش سطح تولید شود. تعداد زیادی اعتقاد داشتند این موضوع موجب بهبود کیفیت (۶۸درصد) و افزایش دقت در تحویل کالا (۶۴درصد)، همچنین افزایش انعطافپذیری (۴۴درصد) و کاهش سیکل کاری (۴۴درصد) میشود. تولیدکنندگان عمدتا نگاه واقعبینانهای نسبت به اثرات ارتباطات بر تولید دارند، ۲۴درصد پاسخدهندگان انتظار کاهش هزینه نیروی انسانی، ۳۶درصد بهبود شرایط کاری و ۴۰درصد افزایش ایمنی و سلامت را دارند. همچنین برخی از پاسخدهندگان انتظار دستیابی به بازارهای جدید یا افزایش نفوذ در بازارهای فعلی را از طریق افزایش ارتباطات داشتهاند، زیرا اعتقاد دارند از این طریق سرعت پاسخگویی، ارسال کالا و سرویسدهی افزایش مییابد. به طور متوسط، پاسخدهندگان انتظار افزایش درآمدی به میزانی ۷۷۵ هزار پوند را در ۱۲ ماه آتی دارند، و نسبت افرادی که به افزایش درآمد اعتقاد دارند دو برابر افرادی است که چنین عقیدهای ندارند.
در نهایت از پاسخدهندگان در مورد معایب کارخانههای همبسته و موانع اجرایی شدن آن سوال شده است. در این زمینه تعداد کمی از پاسخدهندگان (۳۶درصد) در زمینه امنیت سایبری نگرانی داشتند. تنها ۱۲درصد با ارائه نمونههای تجاری مشکل داشتند، و ۳۶درصد معتقد هستند سرمایهگذاری بر روی ارتباط کارخانهها نامطمئن بوده و یا دوره بازگشت سرمایه بسیار طولانی است. در واقع بیشترین نگرانی برای تولیدکنندگان هزینههای بالای اولیه (۶۴درصد) و عدم دسترسی به متخصصانی که از فرصتهای کارخانههای همبسته استفاده کنند (۵۲درصد) بوده است. گرچه این مشکلات قابل درک بوده و عمدتا رفع شدنی هستند.
۲***- خدماتسازی (خدمات افزوده تولید)
اهمیت تغییر تولیدکنندگان از فروشندگان محصولات به ارائهدهندگان خدمات روز به روز بیشتر احساس میشود و شرکتها به دنبال راههای جدیدی برای جلب رضایت مشتریان و حفظ آنها هستند. خدمات افزوده تولید، مفهوم نسبتا جدیدی است که در آن شرکتها (عمدتا تولیدی) با بکارگیری نوآوری در فرآیندها و قابلیتها، خدمات تکمیلی برای محصولات خود ارائه میدهند و از فروشندگان کالا به ارائهدهندگان خدمت-کالا تبدیل میشوند. دستهبندیهای مختلفی در این زمینه انجام شده است اما به طور کلی میتوان سه گروه از خدمات افزوده تولید در نظر گرفت. دسته اول خدمات مبتنی بر محصول است، که مالکیت محصول به مشتری منتقل میشود و فروشنده خدماتی را (مانند سرویس یا تامین قطعات) در دورهای معین برای اطمینان از عملکرد محصول ارائه میدهد. دسته دوم مربوط به خدمات مبتنی بر استفاده است که مالکیت محصول با فروشنده است و کارکردهای مدنظر مشتریان به آنها عرضه میشود؛ مانند اجاره تجهیزات اداری. در گروه سوم خدمات مبتنی بر نتیجه قرار دارند، و فروشنده به جای کارکرد، خروجی مورد نظر (یا مطلوبیت مورد نظر) را خریداری میکند. در این نوع از خدمات، محصول از پیش تعیین شده و مشخصی وجود ندارد. شکل ۱ این دستهبندی را با جزئیات بیشتری و بر اساس یک طیف از فروش محصول تا ارائه خدمات نشان میدهد.
شکل ۱: انواع ارائه خدمات افزوده تولید
خدمات مختلفی که تولیدکنندگان میتوانند ارائه کنند شامل خدمات مشاوره، طراحی و توسعه، خدمات مالی، خدمات نصب و اجرا، لیزینگ، نگهداری، تعمیرات و پشتیبانی، برونسپاری، تامین کالا، خدمات توزیع و خرده فروشی، ارائه راهکارها و سیستمها، و خدمات حمل و نقل است. بر اساس مطالعه انجام شده۷، کشورهای آمریکا، فنلاند و سنگاپور بیشترین خدمات افزوده بر تولید را ارائه میدهند، به گونهای که ۵۰ درصد از شرکتهای تولیدی در این کشورها خدمات افزوده تولید را به مشتریان عـرضه مـیکنند. به طور کلـی کشورهای پیشرفته (نظیر آمریکا) سطح بالاتری از خدمات افزوده تولید را در مقایسه با کشورهای صنعتی (نظیر چین) ارائه میدهند. به عنوان نمونههای موفق در زمینه خدمات افزوده تولید میتوان به ارائه خدمات نگهداری و تعمیرات برای موتور هواپیما توسط شرکت رولزرویس بر اساس کارکرد، تضمین هزینه تمامشده کپی هر برگ برای ماشینهای کپی زیراکس و خدمات اشتراک موسیقی شرکت iTunes و Spotify به جای فروش CD اشاره کرد.
با توجه به جدید بودن این حوزه، ۴۴درصد از تولیدکنندگان انگلیس خود را در مرحله مقدماتی، ۳۹درصد در مراحل میانی
و تنها ۱۷درصد خود را پیشرفته ارزیـابی کـردهاند و تـنها ۳۵درصد
مـحـصولات همـراه با خـدمات کـامـل ارائه میشوند. ۲۶درصد از پاسخدهندگان تمامی درآمد خود را مختص به محصولات
دانستهاند، در حالی که ۳۹درصد افزودن خدمات را موجب افزایش درآمد میدانند و ۲۱درصد درآمد خود را ناشی از محصول و خدمت به صورت توأم اظهار داشتهاند. در رابطه با مزایای حاصل از ارائه خدمات همراه با محصولات، ۸۳درصد از پاسخدهندگان به فروش بیشتر اشاره داشته اند، در حالی که ۷۴درصد پاسخگویی به نیاز مشتری را دلیل این امر بیان کردهاند. برخی از پاسخدهندگان نیز منافع درونی را در خدمات افزوده تولید دنبال میکنند؛ از این میان ۳۱درصد به کاهش هزینههای تولید و ۲۲درصد به افزایش انعطافپذیری اشاره کردهاند. علیرغم تبلیغات در زمینه خدمات افزوده تولید، ۳۹درصد عدم شناخت را مانعی برای خدماتی شدن محصولات یا به تاخیر افتادن آن دانستهاند. سایر موانع شامل تامین مالی (۲۶درصد)، مسائل و پیچیدگیهای قانونی (۱۷درصد) و ضعف در فناوری اطلاعات (۳۰درصد) است. انتظار میرود در آینده با درک و آشنایی بیشتر با خدمات افزوده تولید، سرمایهگذاری بیشتری روی آن انجام گیرد. در مجموع واضح است که تعداد بیشتری از تولیدکنندگان به سمت خدمات افزوده تولید حرکت خواهند کرد و لذا یادگیری ابعاد مختلف این موضوع و بکارگیری آن به یک ضرورت برای صنایع تبدیل خواهد شد.
***جمعبندی
در کشورهای صنعتی، کاربردهای فناوریهای نسل چهارم نظیر رابطه انسان-ماشین، استفاده از سنسورها و هشداردهندهها مورد توجه قرار گرفته است. در ایران عمدتا در صنایع فرآیندی از این فناوریها استفاده شده است و در صنایع تولیدی به ندرت میتوان نمونههایی از کارخانههای همبسته یافت. میزان سرمایهگذاری اولیه بالا و دوره بازگشت طولانی از دلایل صاحبان صنایع برای عدم استفاده از این فناوریها در واحدهای تولیدی کشور است. با توجه به مزیتهایی نظیر افزایش سطح تولید، کاهش هزینهها، بهبود کیفیت و اطلاع از شرایط تولیدی، میتوان برای صنایع تولیدی داخلی مشوقهایی جهت کسب و استفاده از این فناوریها در نظر گرفت. بهرهوری پایین صنایع کشور در مقایسه با متوسط جهانی لزوم استفاده از فناوریهای نوین نظیر همبستهکردن کارخانهها را خاطر نشان میسازد. به کارگیری تجهیزات و روشهای کاری مرتبط با کارخانههای همبسته موجب افزایش رقابتپذیری واحدهای تولیدی برای حضور در زنجیرههای تامین جهانی میشود. خدماتسازی نیز به عنوان رویکردی جدید در صنایع تولیدی معرفی شده است و شرکتهایی که در گذشته صرفا فروشنده کالا بودهاند به بنگاههایی تبدیل شدهاند که کالا را به عنوان یک خدمت یا همراه با خدمات ارائه میدهند. در حالی که ارائه خدمات پس از فروش سابقه طولانی دارد، خدمات افزوده تولید تاکید بر ارائه شکل جدید از خدمات محسوس و نامحسوس مورد نیاز برای کالاهای ارائه شده دارد، به گونهای که ارزش افزوده قابل توجهی برای مشتری ایجاد کند. در ایران نیز بسیاری از شرکتهای تولیدی، خدمات مختلفی نظیر گارانتی، تعمیرات و سرویسهای دورهای را ارئه میدهند، اما همچنان با ارائه خدمات افزوده بر تولید در تمامی ابعاد فاصله زیادی وجود دارد. این مدلهای کسب و کار جدید میتواند به عنوان چالشی برای صنایع سنتی باشد که با تغییرات جدید انطباق نیافتهاند. به عنوان نمونه اجاره خودرو یا خودروهای مشارکتی، میتواند در آینده بر تقاضای خودروی شخصی تاثیر گذاشته و چالشی برای تولیدکنندگان خودرو باشد. همچنین ظهور استارتآپهایی که خدمات جایگزین خرید کالا را به مشتریان ارائه میدهند تهدیدی برای تولیدکنندگان این محصولات به حساب میآید. این موضوع یکی از آسیبهایی است که در زمینه خدمات افزوده تولید وجود دارد و تحت عنوان پارادوکس خدمات معرفی شده است؛ که باید به آن توجه ویژهای داشت وچنانچه جوانب این خدمات به درستی شناخته نشود و یا در زمینه مناسبی ارائه نشود باعث کاهش سود شرکت میشود.
لذا صنایع کشور بایستی به صورت هوشمند این فناوریها و رویکردها را انتخاب کرده، و به گونهای حساب شده و در زمان مناسب آنها را به کار گیرند، تا بتوانند از مزیتهای مربوطه که در راستای انقلاب چهارم صنعتی هستند منتفع شوند. با توجه به اینکه دادههای موجود در زمینه کاربرد فناوریهای نوین در صنایع تولیدی کشور در دسترس نیست، انجام پیمایشی در زمینه میزان بکارگیری این فناوریها و جنبههای مثبت و منفی آن در رشته فعالیتهای تولیدی مورد نیاز است. همچنین معرفی نمونههای موفق جهان در بکارگیری هر یک از این نوآوریها و تشریح مزایا و کاربردهای فناوریهای نسل جدید در افزایش تولید، بهرهوری و کیفیت و ارتباط بهتر با مشتریان، باعث افزایش استقبال صنایع تولیدی از این فناوریها و نوآوریها خواهد شد.
محمد شیخعلیشاهی
پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی