دکتر روح­ اله کهن­ هوش نژاد- تحلیلگر اقتصاد انرژی-آنچه که در تاریخ نفت از سوی کشورهای مصرف ­کننده و غربی تحت عنوان شوک تعبیر شده و همواره از دو شوک سال­ های ۱۹۷۳ و ۱۹۷۹ یاد می­ شود، نباید به همان سیاق برای کشورهای تولیدکننده نیز استفاده شود زیرا برای تولیدکنندگان سقوط قیمت، شوک محسوب می­ شود. بزرگترین وقایع سقوط قیمت در سال­ های ۱۹۸۶، ۲۰۰۸ و ۲۰۱۴ رخ داده بود. اما سقوط بزرگ دیگری در روزهای اخیر رخ داد و قیمت نفت به زیر ۴۰ دلار رسید. لذا باید سال ۲۰۲۰ را به عنوان سال چهارمین سقوط بزرگ قیمت در تاریخ نفت ثبت کنیم. برای مرور سه سقوط هولناک قبلی، ابتدا از سال ۲۰۱۴ شروع می­کنیم. دلایل افت ۶۰ درصدی قیمت در این سال ترکیبی بود از: تقاضای ضعیف، افزایش عرضه از خارج از اوپک، تقویت دلار آمریکا، فروکش کردن نگرانی‌های جغرافیای سیاسی و فعالیت­های سفته بازی در بازار کاغذی نفتی. سرعت، بزرگی و طول دوره افت قیمت ۲۰۱۴ بسیاری را بر آن داشت تا آن را با دو بحران قیمت قبلی در سال ­های ۱۹۸۶ و ۲۰۰۸ مقایسه کنند. در واقع این اتفاق مخلوطی از وضعیت سال­ های ۱۹۸۶ و ۲۰۰۸ به اضافه عناصر جدید بود. افت قیمت ۱۹۸۶ نتیجه تلاش های اوپک برای افزایش و حمایت از قیمت های بالا در سال­های ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۵ بود. قیمت نفت بین سال­های ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۶ چهار برابر افزایش یافت. قیمت های آن دوره ۱۲ ساله در سال ۱۹۸۰ به قله ۳۶٫۸ دلاری رسید که ارزش پولی فعلی آن بیش از ۱۰۰ دلار است. جهش ده برابری بین سال­های ۱۹۷۳ و ۱۹۸۰ نشان می دهد که افزایش قیمت ها در یک دوره کوتاه بسیار زیاد بود. بین سال­های ۱۹۸۰ تا ۱۹۸۵ قیمت همواره نزولی بود ولی با این حال در سال ۱۹۸۵ هنوز قیمت نه برابر بیشتر از سطح قیمتی سال ۱۹۷۳ بود. وضعیت در سال ۲۰۱۴ مشابه بود. متوسط قیمت سال ۲۰۱۳ با رقم ۱۰۸ دلار دو برابر متوسط قیمت سال ۲۰۰۵ بود و نفت شاخص برای سه سال متوالی پس از سال ۲۰۱۰ با قیمت بالای ۱۰۰ دلار داد و ستد می­شد. چون قیمت بالا بود پس عرضه نفت توسط تولیدکنندگان غیراوپک از منابع جدید و دشوارتر طی یک زمان طولانی افزایش یافت. این افزایش در واقع حاصل افزایش سرمایه گذاری­ها بود. در هر دو مورد سال­های ۱۹۸۶ و ۲۰۱۴ بازار با اشباع نفتی رو به رو شد. در هر دو مورد چالش مشابهی برای اوپک به وجود آمد که عبارت بود از جایگزینی بشکه های نفت اوپک با بشکه­های غیراوپک. سهم اوپک از کل تولید نفت جهانی در آغاز دوره ۱۲ ساله منتهی به ۱۹۸۵ بالغ بر ۶۵ درصد بود. در پایان دوره یعنی سال ۱۹۸۵ این سهم به ۴۰ درصد افت کرد. براساس گزارش بانک جهانی طی سال­های ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۳ شش میلیون بشکه در روز به تولید نفت خام دریای شمال و خلیج مکزیک افزوده شده بود که این رقم مشابه میزان افزایش نفت خام دوره ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۴ است. مهم ترین تفاوت سال­های ۱۹۸۶ و ۲۰۱۴ در شکل و ساختار تقاضا برای نفت است. تفاضا در طول دوره ۱۲ ساله پیش از افت ۱۹۸۵ به دلیل اتخاذ رژیم قیمت بالا تحت مدیریت اوپک، عمدتاً روبه کاهش بود. مشهودترین انقباض تقاضا پس از به اصطلاح شوک دوم نفتی در سال ۱۹۷۹ ظهور کرد. تغییر ساختاری در تقاضا موجب شد تا بر خلاف دهه های ۸۰ و ۹۰، مصرف نفت کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی دیگر به عنوان موتور اصلی رشد تقاضای جهانی عمل نکنند. از سال ۲۰۰۳ به این طرف نرخ رشد کشورهای خارج از سازمان توسعه و همکاری اقتصادی از نرخ رشد کشورهای سازمان توسعه و همکاری اقتصادی سبقت گرفت. برای اولین بار در تاریخ در سال ۲۰۱۳ مصرف نفت در کشورهای غیر سازمان توسعه و همکاری اقتصادی از مصرف کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی پیشی گرفت. همچنین، رشد تقاضا و معرفی منابع نفتی صعب­الوصول دو عنصر اصلی هستند که باعث تفاوت بحران های سال ۱۹۸۶ و ۲۰۱۴ می­شوند. در سال ۱۹۸۶ نفت متعارف اوپک با نفت متعارف غیراوپک رقابت می کرد. اما در سال ۲۰۱۴ با ورود منابع غیرمتعارف نفتی همچون نفت شیل در آمریکای شمالی، ماسه های نفتی در کانادا و پیشرفت های منابع هیدروکربوری زیر لایه های نمکی در برزیل رقابت بسیار هولناکتر شد. تکنولوژی در سال ۲۰۱۴ نقش پررنگ‌تری ایفا می‌کرد و مناطقی نظیر نواحی اطراف قطب شمال مورد توجه شرکت­های بزرگ نفتی قرار گرفتند. سقوط قیمت در سال ۲۰۰۸ نیز رویداد هولناکی برای نفت بود. در آن زمان قیمت های نفت که از ابتدای سال به سرعت به رقم ۱۴۷ دلار رسیده بود به شدت افت کرد و در دسامبر ۲۰۰۸ به کمی کمتر از ۴۰ دلار سقوط کرد. بر خلاف افت قیمت سال ۱۹۸۶، رویداد قیمت در سال ۲۰۰۸ در اصل ریشه در کاهش تقاضای ناشی از رکود اقتصادی و انباشتگی انبارهای نفت و رشد منفی در بازارهای مالی داشت. بحران قیمت ۲۰۰۸ نتیجه نقش انفعالی اوپک در بازار در زمان بالا رفتن قیمت ها طی نیمه اول سال بود. برخلاف دهه ۱۹۸۰، افزایش معاملات بورس­های نفتی موجب شد تا در دهه ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ بازارهای نفتی به مکانی پیچیده‌تر بدل گردند. گرایش مالی شدید در بازار نفت تنها ۵ یا ۶ سال قبل از سقوط قیمت ۲۰۰۸ نشان دهنده نقش فعالیت­های سفته بازی در تحرکات کوتاه مدت قیمت است. میانگین حجم معاملات روزانه در بورس­های نفتی در سال ۲۰۰۸ پانزده برابر تولید روزانه نفت جهان (حدود ۸۵ میلیون بشکه در روز) بود. این در حالی است که این رقم در سال ۲۰۰۲ تنها چهار برابر بود. وجه تمایز اصلی افت قیمت سال ۲۰۰۸ و سال ۲۰۱۴ توسعه در عرضه بود. در سال ۲۰۱۴ افزایش تولید غیراوپک در توسعه بازار نقش اساسی داشت. علاوه بر میزان افزایش عرضه، نقش غیراوپکی ها در تغییر ساختاری ایجاد شده نیز از اهمیت برخوردار بود. به دلیل پیشرفت روش­های تولید نفت خام سبک محبوس در سنگ (LTO) اکنون اوپک بایستی با عنصر جدیدی مبارزه می کرد که موجب شده بود همه روش های قبلی تنظیم تولید جهت تعادل بازار به تاریخ سپرده شوند. عرضه غیراوپک در سال­های ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ به اندازه سال ۲۰۱۴ رشد نکرده بود. در سال ۲۰۰۸ میزان رشد آنها فقط ۶۰۰ هزار بشکه ثبت شده است. آغاز تولید نفت شیل در آمریکای شمالی موجب شد تا غیراوپکی ها در سال ۲۰۱۴ افزایش عرضه ۲٫۱۷بیش از ۲ میلیون بشکه­ای را به ثبت برسانند. اعلام کاهش تولید بیش از ۴ میلیون بشکه­ای واکنش اوپک به سقوط قیمت ها در سال ۲۰۰۸ بود. این کاهش به این علت امکان­پذیر بود که در آن سال به دلیل رکود اقتصاد جهانی تقاضا حالت انقباضی داشت و تولید غیراوپک نیز افزایش چشمگیری نداشت. اما در سال ۲۰۱۴ تقاضا حالت انقباضی نداشت لکن به آن میزان هم نبود که بتواند افزایش عرضه غیراوپک را پاسخ دهد. براساس تخمین های اوپک میزان افزایش تفاضای نفت در سال ۲۰۱۴ کمتر از یک میلیون بشکه در روز بوده است. سقوط قیمت سال ۲۰۲۰ را می­توان ترکیبی از عوامل سقوط سال­های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۴ دانست. مصرف نفت چین به عنوان بزرگترین واردکننده نفت خام جهان از ابتدای شیوع بیماری کرونا طی یک ماه گذشته و تشدید قرنطینه­ها و محدودیت ها حدود ۲۵ درصد کاهش یافته است. به علاوه، عامل اصلی سقوط نفت در سال ۲۰۱۴، یعنی ورود نفت شیل نیز همچنان وجود داشته و به واقعیت غیرقابل بازگشت بازار تبدیل شده و تولید نفت آمریکا مرز ۱۳ میلیون بشکه در روز را در نوردیده است. شکست مذاکرات اخیر اوپک پلاس نیز روند کاهشی قیمت را تعمیق کرد. پس از اینکه روسیه کاهش تولید را نپذیرفت، عربستان نیز به افزایش تولید روی آورد و بار دیگر، همچون سال ۲۰۱۴، دیگر قیمت عامل تعیین­کننده نیست و جنگ بر سر سهم بازار به عنوان گوهر بازار است. فارغ از اینکه روسیه در توافقات قبلی هم چندان به تعهدات خود پایبند نبوده، نباید فراموش کرد که روسیه علیرغم تولید بالای نفت، یک کشور نفتی محسوب نمی­شود و قیمت­های کنونی نفت نیز برای بودجه این کشور مناسب است. پیش­بینی موسسات معتبر جهانی حاکی از نوسان قیمت نفت در ماه­های آتی حول قیمت ۴۰ دلار است.