ملیحه مهرآمیز-ورزش به تمامی گونه‌های فعالیت فیزیکی بدن گفته می‌شود که شرکت کنندگان آن می‌توانند به صورت منظم و سازمان یافته یا گاه به گاه در آن شرکت کنند و از آن برای بهبود تناسب اندامشان و یا فراهم آوردن سرگرمی و تفریح بهره ببرند.طب فاخر ایران کهن، نگاه متفاوتی نسبت به انسان دارد و بر اساس همین دیدگاه ، مهترین وظیفه طبیب را حفظ سلامتی آدمیان می داند.

جهت رسیدن به این مهم ،حکمای طب سنتی، دستورات ششگانه ای را تدوین کرده اند که با رعایت آنها ابتلا به بیماریها بسیار به ندرت اتفاق میافتد و همچنین در درمان بیمار نیز نقش بسیار مهمی دارد. به همین منظور به سراغ علی مهربان پژوهشگر و محقق طب سنتی رفتیم و دیدگاه طب سنتی را در باره ورزش از او جویا شدیم.در ادامه صحبت های ایشان را می خوانید.

این دستورات ششگانه که در طب به سته ضروریه مشهورند بدین قرار است : هوا ، خوراکی ها و آشامیدنی ها ، حرکت و سکون ، خواب و بیداری ، احتباس و استفراغ و رد آخر اعراض نفسانی.

در این نوشتار، حول موضوع ورزش که از زیر مجموعه حرکت و سکون است صحبت می کنیم تا نسبت به نظرات طب سنتی به مقوله ورزش آگاه شوید و اهمیت آن را بشناسید.

حرکت به معنای خروج ماده از غیرفعال بودن (قوه) به فعل است( مثل تبدیل انرژی پتانسیل به جنبشی) و سکون، بقاء ماده در حالت قوه و حفظ حالت موجود آن. حرارت غریزی در کنش ها و واکنش های خود، دچار تحلیل می شود و حرکت:

۱-حرارت غریزی را تقویت می کند ( مانند باد زدن آتش نیمه افروخته )

۲-باعث تسخین (گرمی) بدن می شود.

ضرورت سکون

سکون و آرامش بدن را از رنج و تعب استراحت می‌دهد. اگر حرکتی دائمی و مستمر باشد و بین آن فاصله‌ای به نام سکون نباشد؛ رطوبت های بدن تحلیل می رود و با افنای رطوبت بدن، حرارت غریزی هم دچار تباهی می‌شود. ابن سینا عقیده دارد که خواب، شبیه‌ترین چیز به سکون است؛ بنابراین اثرات مثبت خواب برای سکون و آرامش هم قابل اثبات است. سکون و آرامش، مثل خواب، قوای طبیعی را تقویت می‌کند؛ باعث تقویت هضم غذا می‌شود؛ رطوبات تحلیل رفته را جبران می کند؛ دفع فضولات از راه روده و مثانه را تسهیل می کند و ....

ورزش

ریاضت یا ورزش در طب سنتی ایران اهمیت فراوانی دارد. ابن سینا در کتاب اوّل قانون، در بحث تدابیر مشترک، مهم‌ترین تدبیر در تندرستی را در درجه نخست، ورزش کردن و سپس تدبیر غذا و تدبیر خواب می‌داند و از این رو سخن خود را با تدبیر ورزش آغاز می‌کند :

" ار آنجا که اساس تندرستی به ترتیب اهمیت بر ورزش ، غذا و خواب قرار دارد ؛ بهتر است اهم را بر مهم ترجیح دهیم و موضوع ورزش را پیش کشیم ... "

اهمیت ورزش در طب سنتی :

ورزش حرکتی است تابع اراده. در ورزش ، تنفس ، بلند و بزرگ و پی درپی می آید. هرکس بتواند با شیوه صحیح و متناسب با اعتدال مزاج خود و در وقت و هنگام مناسب ورزش کند ازپیشگیری و تداوم بیماری های مادی و بیماری های مزاجی که در دنباله آن می آید، بی نیاز می گردد.

برداشت ها :

۱-از این تعریف بر می آید که ارادی بودن ورزش در نتایج حاصله مهم و موثر است. بنابراین انجام ورزش های غیراردای که این روزها بسیار باب شده است(مثل انواع دستگاه های ویبره یا دستگاه هایی که با ایجاد جریان های الکتریکی عضله را دچار انقباض های ریتمیک می کنند) ؛ نمی تواند مفید فایده باشد چنان که زیان های این نوع ورزش ها به تدریج بر محافل علمی روشن شده است.

نکته: برداشت برخی صاحب نظران از این تعریف آن است که کارهای روزمره، چون با اراده و تمرکز انجام نمی‌شوند؛ تأثیر مطلوب ورزش را ندارند. درواقع، اراده و تمرکز در ورزش، حرارت غریزی و قوا را متوجه عضو می‌کند و تأثیرات مطلوب را به جا می‌گذارد. بنابراین کارهای روزمره ریاضت محسوب نمی شوند. البته بعید است که فعالیت هایی مثل کشاورزی، آهنگری و ... را نیز بتوان مشمول این برداشت دانست.

۲-رعایت شرایط مناسب ورزش در حصول نتیجه مطلوب ضروری است. بنابراین بر اساس عواملی چون سن، جنس، مزاج، نوع تغذیه، بیماری های شخص، فصل، اقلیم محلّ زندگی و ... نوع ورزش هر فرد با دیگری متفاوت است و تجویز عمومی ورزش برای همگان ممکن نیست. در ادامه به بعضی از این موارد اشاره می کنیم.

. ۳- ورزش به تنهایی کافی نیست و نمی تواند ما را از سایر دستورات بهداشتی و به ویژه بهداشت تغذیه و دیگر اصول ستّه ضروریه بی نیاز کند. جناب ابن سینا هم می فرمایند : " این بهره برداری از ورزش هنگامی میسر است که دستورات دیگر بهداشتی را به کلّی مراعات کند. "

۴- عنوان این فصل در کتاب قانون اینچنین است:« ورزش؛ برنامه مشترک اشخاص بالغ»؛ از این عنوان برمی آید که کودکان، با توجه به نوع مزاج و نیز فعالیت زیادی که دارند، علی العموم نیاز چندانی به ورزش ندارند و تحمیل ورزش، به ویژه ورزش های سنگین، به ایشان، با کاهش رطوبات بدن، در روند رشد کودکان اختلال ایجاد می کند.

بنابراین باید توجه داشت که اصرار والدین امروزی به شرکت فرزندانشان در فعالیت های ورزشی سازمان یافته باشگاهی، می تواند عوارض جبران ناپذیری برای کودکان داشته باشد؛ به ویژه که این اصرار، در فصل تابستان که نیاز به ورزش به حداقل می رسد، در بیشترین مقدار خود است. البته کودکانی که انس زیادی با رایانه و تلویزیون و ... دارند و از حداقل های فعالیتی این سنین فاصله گرفته اند می توانند از استثناآت این قضیه باشند.

حیات بدون غذا محال است و غذایی که تمامی آن جزء عضو گردد معمولاً وجود ندارد بلکه در هر مرحله از مراحل هضم بخشی از آن به صورت ماده زاید درمی‌آید و طبیعت می‌کوشد آن را از طریق مدفوع، ادرار، عرق و... از بدن دفع کند. اما همیشه مقدار کمی از این فضولات دفع نمی‌شود و در بدن باقی می‌ماند که به مرور زمان در بدن تجمع پیدا کرده، سبب بیماری می‌شود و بخارهای این مواد باقی‌مانده مزاج گوهر روح را تباه می‌گردانند. به این جهت چاره‌ای جز این نیست که آنها را از بدن بیرون برانیم. بیرون راندن مواد از بدن به چند طریق صورت می‌گیرد :

اگر آنها را به وسیله داروهای سمی از بدن دفع کنیم، خود داروی سمی حرارت غریزی را کاهش می‌دهد. اگر دفع آنها با داروی غیرسمی ممکن باشد باز بار سنگینی بر طبیعت است. گذشته از آن، دارو در عین حال که مواد زاید را می‌راند، خلط پسندیده و رطوبت غریزی را -که گوهرزندگی است- از آسیب خود مصون نمی‌دارد و مقداری از آنها را نیز بیرون می‌راند و بر اثر آن، نیروی اندام‌های اصلی و اندام‌های خدمتگزار کاهش می‌یابد. بهترین راه برای دفع این مواد زاید، ورزش و حرکت بدنی است.

- ورزش حرکتی است تابع اراده. هرگاه که مردم حرکت کنند، اندام‌ها از حرکت گرم می‌شوند و حرارت غریزی برمی‌افروزد و تازه می‌شود. چنین حرکتی را ریاضت (ورزش) می‌گویند.

ورزش فواید دیگری نیز دارد:

۱- ورزش حرارت ملایم پدید می‌آورد و مواد دفعی را روز به روز می‌گدازد و به طور منظم و مرتب آنها را از جای خود می‌لغزاند و به بیرون راندن آنها کمک می‌کند و نمی‌گذارد هر روز قسمتی باقی بماند و جمع شود و تأثیر بدی بگذارد.

برداشت ها :

چنان که در متن اشاره شده است، قدرت ورزش در دفع مواد دفعی، محدود است و دامنه اش، ۲۴ ساعت گذشته را فرا می گیرد. بنابراین برای بهره برداری صحیح از ورزش، انجام ورزش روزانه ضروری است اگرچه ورزش های متناوب یا هفتگی هم خالی از فایده نیستند.

به جهت تمثیل، نقش ورزش برای بدن مانند باد زدن آتش فروخفته است که باعث می شود آتش زیر خاکستر حرارت غریزی، شعله ور شود. به این حالت در کتب طبّ قدیم، انعاش یا انتعاش(تازه کردن، تقویت کردن) گفته می شود.

چنانچه گفتیم ورزش تولید حرارت می‌کند و حرارت غریزی را افزونی می‌دهد. این فائده مهم ورزش، یعنی برافروختن حرارت غریزی به ما توضیح می دهد که چرا ورزش در درمان افسردگی و سایر بیماری های روحی و روانی، سندروم های خستگی مزمن، کمبود میل و توان زناشویی، خواب آلودگی و کسالت، انواع کم خونی؛ بسیاری از بیماری های مزمن و طول کشیده، سرطان ها، و ... مؤثر است.

۲- چنانچه گفتیم ورزش تولید حرارت می‌کند و حرارت غریزی را افزونی می‌دهد. بر اثر ورزش مفاصل، وترها، رباط‌ها و عضلات محکم می‌گردند.

3- اندام‌ها بر اثر ورزش برای پذیرش غذا آمادگی بیشتری می‌یابند، زیرا مواد دفعی آنها دفع شده و جای غذا خالی مانده است.

۴- نیروهای جاذبه و دافعه اعضای بدن بر اثر ورزش به حرکت درمی‌آیند، اندام‌ها به نرمش درمی‌آیند، رطوبت‌های بدن رقیق می‌گردند و مسامات (منافذ ریز بدن) فراخ‌تر می‌شوند

۵- چنان که گفتیم، ورزش موجب از بین رفتن رطوبات غیر طبیعی بدن می شود. کم شدن رطوبت بدن، بافت پیه و چربی را کوچک می کند. همچنین با افزایش حرارت داخلی، بافت های بلغمی رو به پختگی می روند و این یعنی تبدیل بافت های سردتر و مرطوب تر مثل چربی به بافت های گرم تر مثل خون و عضله.

۶- ورزش باعث تقویت و اصلاح کل بدن می شود، به شرطی که به افراط کشیده نشود .