فریده خدادادی-هنگامی که از خودکفایی درکشور صحبت می‎شود یعنی از تمام ظرفیت‌‌های موجود به‌ویژه سرمایه و دانش فنی، استفاده شود یعنی هرچه از پتانسیل‌‌های موجود بیشتر استفاده شود از لحاظ کمی و کیفی می‏توان به خودکفایی نزدیک شد.

به گزارش جهان اقتصاد؛ در طی این سالها بارها واژه خودکفایی از سوی مسئولین شنیده شده است موضوعی که دستیابی کشور به آن نیازمند تکنولوژی و منابع مالی است که کشور از این حیث به دلیل تحریم‌های ظالمانه تحت فشار مشکلات اقتصادی قرار گرفته و امکان ورود تکنولوژی‏های جدید به داخل کشور با مشکل مواجه است به دلیل همین فقدان دانش فنی سیاست خودکفایی با چالش روبه‌رو می‏شود و از سوی دیگر با هدررفت منابع در داخل با تولید کالاهایی بی کیفیت مواجه هستیم که توانایی ارز آوری را نیز برای کشور به دنبال ندارد.

در این زمینه با علی قنادی اسلامی، کارشناس حوزه آب و انرژی گفت‌وگویی صورت گرفته است که در ادامه می‌خوانید:

**اثرات مخرب استراتژی خودکفایی برمنابع آب، انرژی، سلامت و محیط زیست

این کارشناس حوزه آب و انرژی اظهار کرد: خودکفایی چیست و آیا در قرن بیست و یکم لازم است کشورهای دنیا، این استراتژی را برای خود انتخاب کنند؟ آیا واقعا رابطه‌ای بین خودکفایی و استقلال یک کشور وجود دارد و لازمه استقلال یک کشور خودکفایی است؟ درحالی که تمامی کشورهای دنیا با همین اندیشه به فکر تولید همه کالاها و محصولات کشاورزی در کشور خود باشند(حتی خدمات) در این صورت هیچ کالایی به جز مواد اولیه بین کشورهای مختلف مبادله نخواهد شد و نیازی به روابط اقتصادی گسترده بین کشورهای مختلف دنیا نخواهد بود و اقتصاد دنیا به دلیل بالا رفتن هزینه‏های تولید و غیراقتصادی بودن آن، پویایی خود را از دست خواهد داد و عملا جهان به چندین قرن گذشته خود بازمی‏گردد.

به گفته قنادی اسلامی، برای پویایی اقتصاد و رشد اقتصادی نیاز به تفاوت در توزیع ثروت براساس شایستگی و توانایی واقعی و نه براساس تبعیض است به طوری که در هیچ اقتصاد سالم و پویایی، ضریب جینی مطابق منحنی لورنز نمی‎تواند برابر صفر باشد. (ضریب جینی صفر به معنی برابری صد درصد بوده یعنی تمام درآمد به صورت کاملا برابر برای کل جمعیت به صورت مساوی توزیع شود) و با فرض استراتژی خودکفایی در همه کشورها، عملا اقتصاد دنیا از پویایی خارج می‎شود، همچنان که اگر در عالم هستی اختلاف دمایی نبود، در آن صورت همه چیز سرد و بی حرکت بود.

وی افزود: برای ادامه و پویایی اقتصاد هم به تفاوت در توزیع ثروت (درآمدی مطابق شایستگی و توانایی‏های واقعی هر فرد حقیقی و حقوقی) و در نتیجه اختلاف در دنیای اقتصاد تولیدی نیاز است.

این کارشناس حوزه آب و انرژی بیان کرد: استراتژی خودکفایی از سالیان گذشته به دلیل خشکسالی‏ها و قحطی‎های مکرر از خانواده‎ها شروع شد زیرا حاکمیت‎ در آن زمان ناتوان از تامین نیاز معیشت خانواده‎ها در هنگام قحطی بود. در آن روزگار هر خانواده ای سعی می‎کرد نیازهای اولیه خود را تا جایی که برایش مقدور بود، انجام دهد تا در هنگام قحطی و گرانی بتواند کمکی در رفع نیازهای ضروری آن‏ها باشد( همچون پرورش مرغ و .....) این استراتژی در گذشته به دلیل قحطی‏های طولانی و نبود سیستم حمل و نقل سریع و مناسب در تمامی کشورها، تقریبا جنبه حیاتی داشت و هدف دیگری از آن نبود با پیشرفت سیستم‏های حمل و نقل در دنیا و رشد تکنولوژی در جهت افزایش تولید و درک وجود مزیت‏های نسبی موجود در مناطق مختلف برای تولید ارزان تر هر کالای خاص، عملا خودکفایی در مقیاس ملی، نقش خود را از دست داد.

قنادی اسلامی گفت: در حال حاضر فقط چند کشور محدود در دنیا این استراتژی را در سطوح کلان مدیریتی خود دارند، حتی به دلیل رشد سریع فناوری در دنیای امروزی، مهندسی معکوس نیز تا حد زیادی نقش خود را در تولید کالاهای مصرفی با ارزش افزوده بالا از دست داده است. برای مثال کشور هلند با مساحتی حدود 40 هزار کیلومتر مربع، دارای صادارتی نزدیک به یکصد میلیارد دلار محصولات کشاورزی است، جالب این که کشورهای همسایه آن از جمله آلمان با داشتن مساحت بسیار بیشتر و شرایط اقلیمی مشابه هلند، بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی را از هلند وارد می‏‏کند یعنی آلمان به دنبال استراتژی خودکفایی در محصولات کشاورزی نیست اما به جای آن آلمان یکی از بزرگ ترین صادر کنندگان اتومبیل در دنیاست.( هلند با داشتن فناوری بالا ترجیح می‏دهد که اتومبیل وارد کند) به عبارت دیگر هر دو کشور به درستی، محوریت توسعه اقتصادی خود را با هدف توسعه پایدار انتخاب کرده اند.

وی افزود: این کشورها با شعار خودکفایی در تمامی موضوعات وارد نشده‏اند و تمامی منابع مالی و غیرمالی خود را برای تحقق استراتژی ناکارآمد خودکفایی درگیر نکرده اند. جالب تر این که هلند از کل تولید ناخالص داخلی خود، کمتر از سه درصد از کل آن  رادر بخش کشاورزی  پوشش می‎دهد(با شرایط اقلیمی خوب) اما در کشور ما با شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک حدود 10 درصد تولید ناخالص داخلی  و تقریبا  20 درصد اشتغال در بخش کشاورزی است، در ضمن آلمان و هلند علی رغم نداشتن استراتژی خودکفایی استقلالشان به مخاطره نیفتاده است.

این کارشناس حوزه آب و انرژی گفت: هر تولیدی علاوه بر منابع مالی به منابع انسانی نیاز دارد.

** بررسی استراتژی خودکفایی

 قنادی اسلامی با بیان این که استراتژی خودکفایی از دو منظر قابل بررسی است، گفت:در دیدگاه اول فرض بر این است که کشوراز نقطه نظر پتانسیل‏های تولیدی، بر اساس آمایش سرزمینی واقع گرایانه، امکان تولید آن کالا را در قالب توسعه پایدار داشته باشد.

 وی در تعریف توسعه پایدار گفت: توسعه پایدار به صورت ساده برطرف کردن نیازهای حال حاضر جامعه به صورت مطلوب و بدون آسیب رساندن به منابع آیندگان در ابعاد مختلف اقتصادی-اجتماعی و زیست محیطی تعریف می‏شود و در این حالت نخبگان جامعه نگران از بین رفتن منابع مادی و غیر مادی در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی نیستند.

این کارشناس حوزه آب و انرژی گفت: دیدگاه دوم این است که خودکفایی باید به هر قیمتی صورت گیرد و تمامی محصولات و کالاها تا آنجا که از نظر توان فنی-اجرایی ( بدون درنظر گرفتن مزیتهای نسبی و توان رقابت پذیری هر کالا) امکان‌پذیر است، باید تولید شود. با این استدلال معیارهای اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در نظر گرفته نمی‏شود و یا کاملا به صورت جزیره‌ای و از یک زاویه خاص در نظر گرفته می‏شود، در این حالت دیگر این توسعه پایدار نبوده و دومینو وار پس از چند دهه، آثار و شواهد منفی آن در ابعاد مختلف (علاوه بر محیط زیست و اقتصاد حتی در ناهنجاری‏های اجتماعی مثل دعوا روی آب در مناطق مختلف) دیده می‏شود.

** سیاست گذاری اشتباه در استراتژی خودکفایی

قنادی اسلامی بیان کرد: با اندکی دقت در استراتژی خودکفایی در کشور مشاهده خواهیم کرد که خودکفایی به خصوص در بخش‏هایی که از منابع آب و انرژی استفاده زیاد می‏برند، عملا باعث نابودی و هدرروی در هر دو شده است. برای مثال خودکفایی در بخش کشاورزی که فقط حدود 10 درصد تولید ناخالص داخلی را پوشش می‏دهد اما حدود 90 درصد منابع آبی را مصرف می‏کند، این در حالی است که مطابق پیشنهاد سازمان ملل و فائو، حداکثر استفاده از منابع آب تجدیدپذیر نباید از 40 درصد بیشتر شود زیرا آن کشور را با تنش‏های آبی شدید و درنهایت ناپایداری روبرو می‏‏کند. از طرفی در بخش‎های مرتبط با انرژی همچون تولید سیمان، فولاد و حتی خودرو هم به همین روال است، به عبارت دیگر با این استراتژی، هزینه‏هایی که آیندگان باید از سیاستگذاری‌های اشتباه نسل کنونی بپردازند، بسیار بالا و غیرقابل جبران است.

به گفته این کارشناس آب و انرژی، سیاستگذاری‌های اشتباه در کشور فقط محدود به منابع آب و انرژی همچون بنزین اتومبیل که با مصرف بالای سوخت هر اتومبیل عملا هدر روی بنزین است، نیست و این سیاست اشتباه در حوزه‏های منابع طبیعی دیگر نیز دیده می‎شود. از سوی دیگر فرسایش شدید خاک را نیز شاهد هستیم که در سال‏های آینده اثرات مخرب آن هویدا می‎شود. بنابراین می‏توان گفت استراتژی و شعار خودکفایی بدون لحاظ مولفه های واقعی اقتصادی و سیاستگزاری‏های پیرامونی آن عملا باعث نابودی منابع طبیعی و مالی در کشور شده است.

قنادی اسلامی افزود: همان گونه که در قسمت بالا به آن اشاره شد، این سیاست باید فقط در مواردی باشد که متناسب با ظرفیت‎های توسعه پایدار کشور همخوانی داشته باشد، حتی استفاده از روش‎های مهندسی معکوس برای تولید کالاهایی که سرعت فناوری و تکنولوژی در آن‏ها نقش اصلی را بازی می‏کند همچون تولید اتومبیل و گوشی تلفن همراه عملا فقط هدرروی منابع انرژی، منابع سرزمینی و منابع مالی را به همراه دارد.

قنادی اسلامی عنوان کرد: ما با تفکر و روش‏های سنتی قرن نوزدهم می‎خواهیم رفاه قرن بیست و یکمی را برای جامعه به ارمغان بیاوریم که این کار ممکن نیست. ایده و اجرای خودکفایی مربوط به نظام‏های اقتصادی در گذشته به ویژه قبل از جنگ جهانی دوم است که هنوز رابطه کشورهای مختلف، بر مبنای درهم تنیدگی اقتصادی و جهانی شدن مطرح نبود و بحث تولید و اقتصاد دراکثر کشورهای دنیا تا حد زیادی به دولت‏ها ارتباط داشت اما  امروزه این شرکت‏ها از جمله شرکت‏های چند ملیتی هستند که نقش اصلی را در اقتصاد جهان و کشورهایی با دولت توسعه گرا بازی می‏کنند.

به گفته وی، استراتژی خودکفایی در مقیاس کلان جهانی، رشد اقتصاد جهانی را کند و اقتصاد جهان را نیز آسیب پذیر می‎کند. اثرات تخریبی استراتژی خودکفایی درصورت عدم قدرت رقابت پذیری و بدون داشتن مزیت‏های نسبی آن و اصرار بر ادامه این سیاست به طور مثال در زمینه‏های تولید محصولات کشاورزی و حتی اتومبیل در نبود منابع آب کافی برای اولی و نبود فناوری قابل رقابت برای اتومبیل حتی می‏تواند صدمات جبران ناپذیری بر سلامتی مردم یک جامعه، اقتصاد و محیط زیست تحمیل کند.

وی خاطرنشان کرد: یادمان باشد که اگر در دوران جهانی شدن بسر نمی‏بردیم و هر کشوری ساز خود را برای خودکفایی می‏زد، چه بسا تا مدت‏های زیادی درگیر مشکلات جهانی همچون ویروس کرونا بودیم و به این زودی‏ها خبری از واکسن نمی‏شد.

** زیرساخت‏های خودکفایی محصولات کشاورزی به صورت پایدار را نداریم

این کارشناس حوزه آب‌وانرژی عنوان کرد: در کشور ما به دلیل خشک و نیمه‌خشک بودن و کم بارشی، به صورت ماهیتی، زیرساخت‏های خودکفایی محصولات کشاورزی به صورت پایدار را نداریم و اصرار بر آن اشتباه است چراکه انتظار بیشتر از توان اکولوژیکی سرزمینی، عملا باعث ناپایداری و نابودی منابع سرزمینی می‎شود.

قنادی اسلامی اظهار کرد: استراتژی خودکفایی زمانی که مزیت‏های نسبی و قدرت رقابت‌پذیری واقعی (نه بر مبنای قیمتهای یارانه ای و غیر واقعی)، در نظر گرفته نشوند، به منابع آبی، انرژی و سلامت جامعه در اثر آلودگی و تخریب محیط زیست، صدمات جبران ناپذیری وارد می‏کنند. کشت پنبه و گندم در زمان شوروی سابق و فاجعه خشک شدن دریاچه آرال را نباید فراموش کنیم. شوروی سابق هم به فکر خودکفایی در محصولات کشاورزی بدون در نظر گرفتن توان اکولوژیکی سرزمینی خود بود.

وی گفت: خودکفایی بدون در نظر گرفتن توان اکولوژیکی و اقتصاد درهم تنیده جهانی، یعنی نادیده گرفتن نقش کشورمان در نظام اقتصاد جهانی و بین‌المللی و عملا ایزوله کردن و انحصاری کردن آن است که عواقب آن را آیندگان با نابودی محیط زیست و منابع مالی، طبیعی و خصوصا منابع آبی پرداخت می‏کنند.

این کارشناس حوزه آب و انرژی  تصریح کرد: موتور محرکه اقتصادی مولد کشور باید صنایع با بهره وری اقتصادی بالا، مصرف بسیار کم آب و انرژی، مصرف کم منابع طبیعی و صیانت از محیط زیست باشد.