گزارش کارشناسی جهان اقتصاد از سیلاب فروردین ماه ۱۳۹۸
علی ساکت-عضو هیات علمی پژوهشکده سوانح طبیعی-رخداد سیلاب در روزهای آغازین سال ۱۳۹۸ بسیاری از مردم در جای جای کشور را تحت تاثیر قرار داد. در حادثه سیلاب یاد شده ۲۰ استان کشور آسیب پذیری بیشتری را نسبت به استان های دیگر متحمل شدند. این استان ها در مناطق غرب و جنوب غرب، مرکز و محدوده شمالی و شمال شرقی کشور متمرکز بودند. استان های غربی و جنوب غربی کشور که تحت تاثیر سیلاب قرار گرفتند شامل: لرستان، خوزستان، ایلام، کهکیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، کرمانشاه، فارس، بوشهر، همدان و کردستان می‌شوند. از جمله استان های مرکزی ایران که تحت تاثیر سیلاب قرارگرفتند می توان به استان‌های اصفهان، سمنان، قم، مرکزی اشاره نمود و در نهایت استان های شمالی و شمال شرقی متاثر از سیلاب شامل استان قزوین، زنجان، مازندران، گلستان، خراسان شمالی و خراسان رضوی بودند. سیلاب اخیر در دو مرحله کشور را تحت تاثیر قرار داد. در این سیلاب در حدود ۱۵۰۰۰ میلیارد تومان به کشور خسارت وارد شد و بیش از ۱۲۰۰۰ کیلومتر از راههای کشور تخریب شد.
در مرحله اول که از ۲۸ اسفندماه ۱۳۹۷ آغاز شد بیشتر استان های شمالی و شمال شرقی کشور بویژه گلستان، مازندران و خراسان شمالی را دربرگرفت. استان گلستان در این دوره به شکل مشخصی دچار خسارت شدند. خسارت کلی وارد شده به استان گلستان ۴۸۰۰ میلیارد تومان برآورد گردید. در حدود ۱۶۰۰ میلیارد تومان یعنی حدود یک سوم این خسارات به بخش کشاورزی وارد شد و محصولات ۱۰۰ هزار هکتار از زمین های کشاورزی در این استان به طور کامل از بین رفت. ۳۴۰۰ مسکن شهری و روستایی در این استان به طور کامل تخریب شد. حدود ۷۰ کیلومتر راه در استان گلستان تخریب و ارتباط بین راه های مختلفی از استان بدین ترتیب از بین رفت. برخی از این راه ها حتی تا ۲ هفته پس از آغاز سیلاب نیز همچنان مسدود ماند. از جمله این مسیرها می توان به جاده اصلی گرگان- آق قلا و خواجه نفس – گمیشان اشاره نمود. عدم ارائه رویکردهای مدیریتی مناسب، نبود بندهای رسوبگیر و کاهش دهنده دبی سیلاب ایجاد شده در بالادست، عدم استقرار مدیریت واحد برای پشتیبانی و ارائه رویکردهای پیشگیرانه با جود اخطارهای ارائه شده توسط سازمان هواشناسی و عواملی از این دست خسارات ناشی از سیلاب در استان گلستان را افزایش داد.
در دور دوم سیلاب ها استان های غربی و جنوب غربی به همراه قسمتی از مناطق مرکزی ایران بیش از بقیه نقاط درگیر اثرات ناشی از سیلاب شدند. یکی از مهمترین اثرات ناشی از سیلاب که منجر به از بین رفتن ۱۹ نفر در عرض چند دقیقه گردید سیلاب رخ داده در ۵ فروردین ماه در استان فارس بود. بارشی که از حوالی ساعت ۸ صبح دوشنبه پنجم فروردین ۱۳۹۸ شروع شده بود، به یکباره ریتمی تند و شدید به همراه بارش تگرگ به خود گرفت و پس از حدود یک ساعت و نیم بارش مداوم، سیل شهر را دربرگرفت. عامل سیلاب رخ داده در شیراز به طغیان رودخانه آب زنگی و ریزش آب از ارتفاعات بود. از جمله علل اصلی سیلاب شیراز، عدم لایروبی مسیر سیل و عدم توجه شهرداری به هشدارهای سیل بوده‌است. دلیل دیگر ایجاد تأسیسات شهری و خیابان در رودخانه خشک شیراز می‌باشد. همچنین تبدیل دره کناری دروازه قرآن به جاده ورودی شیراز نیز در گسترش بیشتر سیل و تلفات آن نقش داشته است. تا چند سال پیش در کنار دروازه قرآن، همیشه خندقی یا دره‌ای بوده که مسیر سیلاب‌های فصلی بوده‌است. اما حدود ۱۵سال پیش شهرداری شیراز این دره را با نخاله پرکرده و آسفالت نمود و عملاً مسیر عبور سیلاب را به یک کانال لوله‌ای کوچک محدود کرد. این مورد حاکی از این بود که برنامه‌ریزی غلط شهری و دستکاری در طبیعت تا چه حد می‌تواند اثرات زیانباری را به دنبال داشته باشد. در شهرهایی از استان فارس از جمله مرودشت و مناطق دیگر نیز سیلاب منجر به خسارت به زمین های کشاورزی و سازه ها شد. در این استان همچنین محور "کازرون ـ فراشبند" و "ارسنجان ـ مرودشت ـ خرامه" به دلیل آبگرفتگی مسدود شد.
در استان لرستان اما سیلاب در دو مرحله قدرت خود را به مردمان بی دفاع این دیار نشان داد. در مرحله اول تاثیر مشخص سیلاب در مناطقی از خرم آباد، بروجرد، درود و الیگودرز به شکلی مشخص نمایان شد و به کشته شدن چند نفر از ساکنین این مناطق منجر شد و در الیگودرز به بسیاری از استخرهای پرورش ماهی، سازه های روستایی و تاسیسات زیربنایی آسیب وارد نمود و برخی از روستاهای بروجرد دچار آبگرفتگی شدید شد و همچنین بخش بزرگی از شهر خرم آباد به عنوان مرکز استان لرستان بویژه حاشیه خرم رود دچار آبگرفتگی شد. آبگرفتگی در این شهر به بسیاری از منازل حاشیه این رودخانه که از مرکز شهر می گذرد آسیب وارد نمود. مرحله دوم از سیلاب لرستان بخشهای غربی و جنوبی استان را در برگرفت و شهرهای پل‌دختر و معمولان و بسیاری از روستاهای جنوبی استان را در سیلاب فرو برد. در اثر این سیلاب راه های اصلی خرم آباد- پل دختر و پل‌دختر – معمولان مسدود شد. ارتفاع آب در بخشی از شهر پل دختر و تقریبا در تمام شهر معمولان تا چندین متر ارتفاع داشت و در شهر معمولان بیشتر ساختمان ها تا پشت بام به زیر آب رفت. حدود ۵۰۰ ساختمان در این شهر ۱۰۰ درصد تخریب شد و نیمی از ساختمان های آن ۸۰ تا ۹۰ درصد تخریب شدند. عدم وجود برنامه مدون درخصوص مدیریت سیلاب یکی از نکات مهمی بود که در استان لرستان به شکلی مشخص دیده شد و در استان‌های دیگر نیز این مورد به طور مشخصی نشان داده شد. همچنین در استان لرستان عدم برنامه‌های پیشگیرانه درخصوص کاهش اثرات ناشی از سیلاب از جمله موارد مهمی بود که باعث واردآمدن خسارات مشخصی در این زمینه شد. بحث نبود آموزش کافی در میان مردم و فرهنگ‌سازی عمومی ضعیف عامل دیگری در تشدید خسارات و تلفات در این استان شد. با این وجود تخلیه نسبتاً به موقع بخشهای خطرناک شهر پل دختر و شهر معمولان تا حدود زیادی از تلفات جانی ناشی از سیلاب در استان لرستان کاست.
زمین لغزش ناشی از سیلاب در استان کهکیلویه و بویر احمد یک روستا را به طور کامل محو نمود. این روستا که نزدیک به ۲۰ خانوار در آن سکونت می کردند خوشبختانه قبل از لغزش کامل تخلیه گردید. بسیاری از طرح های پرورش ماهی حاشیه رودخانه ها در این استان بویژه در شهرستان سی سخت دچار آبگرفتگی شد و به شدت خسارت دید. در این استان جاده سی سخت – پادنا تا یک هفته پس از سیلاب به نبود ایمنی لازم برای بازگشایی همچنان مسدود بود.
در استان چهارمحال و بختیاری سیلاب به زمین های کشاورزی و برخی از خانه های روستایی خسارت وارد شد. رانش زمین در روستای دره شیخ عالی و جاری شدن سیل در منطقه بازفت از توابع شهرستان کوهرنگ نخستین خسارت وارد شده توسط سیل به استان بود. در این سیلاب ۷ پل اصلی، ۱۰ پل فرعی و ۱۰ استخر پرورش ماهی در استان به صورت کامل به زیر آب رفت. در شهرستان کوهرنگ در این استان ارتباط حدود ۱۰۰ روستا با مشکل مواجه و ۲۰ روستای در معرض خطر سیلاب نیز توسط نیروهای امدادی تخلیه شده است. براثر وقوع سیل در شهرستان اردل بیش از ۵۰۰ واحد مسکونی آسیب دیده که برآورده اولیه خسارتها مجموعا ۲۵ میلیارد تومان بوده است. در حوزه راههای شهری و روستایی و راه دسترسی به پروژه‌های گل ریزه و تونل دشتک ـ فارسان برآورد اولیه خسارات ۷ میلیارد تومان بوده است.
در استان ایلام در شهر آبدانان حجم ورودی آب ناشی از بارش شدید باران بیشتر از ظرفیت رودخانه‌های این شهرستان بود و همین امر با وجود رویکردهای پیشگیرانه صورت گرفته باعث بروز خسارت‌هایی به برخی نقاط این شهر شده است. بر اثر بارش شدید باران سیل بند منطقه چم هواس شهر آبدانان به طور کامل تخریب و سیلاب وارد خیابان شده است و به ساکنان در معرض خطر این منطقه دستور تخلیه منازل ابلاغ شده تا هرچه سریعتر نسبت به نقل مکان به مناطق امن تر اقدام کنند. بیشتر راه های دسترسی عشایر به علت باران شدید تخریب شد و ارتباط با ۶ روستای شهرستان نیز قطع گردید. در این استان با توجه به تجربه سیلاب آبان ماه سال ۱۳۹۴ برخی رویکردهای پیشگیرانه تا حدودی از تشدید خسارات کاست.
در سیلاب خراسان رضوی محورهای بردسکن- طبس حوزه خراسان جنوبی، تربت‌حیدریه- نیشابور از مسیر کدکن، انداده-جاجرم، محور فرعی رامشین از توابع جوین، نیشابور- فیلخانه- عبدل‌آباد به دلیل بارش باران و جاری‌شدن سیل مسدود شد. سیلاب ناشی از بارندگی های یک هفته اخیر به یک هزار و ۷۱ واحد مسکونی شهری و روستایی این استان خسارت زد. طغیان برخی رودخانه‌ها و جریان یافتن سیلاب در ۱۵ شهرستان خساراتی را بر جای گذاشت.
در استان مرکزی به دلیل اعمال رویکردهای پیشگیرانه و با وجود ضعف در برخی زیرساخت‌ها از جمله پل‌ها و سدها، سیلاب تا حدود زیادی کنترل شد. یکی از رویکردهای درنظر گرفته شده در استان مرکزی که تا حدود زیادی مثمر ثمر واقع شد، برنامه‌ریزی و مدیریت سیستمی هماهنگ در این استان بود که با توجه به شرح وظایف تعیین شده، مسوولین و نیروهای امدادی شرایط نسبتا پایداری را در مواجهه با سیلاب در این استان رقم زدند.
در استان خراسان شمالی، سیلاب خسارات زیادی را به راههای روستایی، تاسیسات دام و طیور و علوفه و منازل مسکونی در روستاهای مختلف استان وارد کرده و ۳ کشته نیز دربرداشت. در اثر سیلاب در این استان به ۶۰۰۰ واحد مسکونی روستایی خسارت وارد شد. به گفته استاندار خراسان شمالی، سیلاب اخیر بیش از ۷۰۰ میلیارد تومان به بخشهای مختلف استان خسارت وارد کرده است. براثر بارش‌های شدید باران، روستای گُلِی در شهرستان بجنورد دچار رانش شد و ۱۶۵ خانوار این روستا در معرض تهدید فروریختن منازل خود قرار گرفتند. استان خراسان شمالی به دلیل قرارگیری بخش مهمی از آن در مناطق کوهستانی همواره با مشکل زمین‌لغزش در روستاها مواجه است و بارش‌های شدید در طی سالیان گذشته مناطق با پتانسیل لغزش را تشدید نموده است.
در استان خوزستان شاهد بیشترین حجم رواناب سیلاب در کشور بودیم؛ به طوریکه سیلاب خارج شده از استان‌های چهارمحال و بختیاری و لرستان نیز به سمت این استان گسیل داده شد. در کل از حجم ۴۸ میلیارد متر معکب آب سیل ۲۸ میلیارد متر مکعب آن به استان خوزستان رسید. در این استان با وجود خساراتی که در بخش کشاورزی و برخی سکونتگاه‌های روستایی وارد شد، به دلیل عملکرد مدیریتی مناسب و رها کردن به موقع آب پشت سدها تا حدود زیادی سیلاب کنترل شد و ذخایر سدهای استان در اثر این سیلاب به بیش از ۹۰ درصد رسید. با این حال با توجه به افزایش دبی رودخانه‌های دز و کارون شهر فتح المبین و ۶۹ روستای آن تخلیه شدند و برای شهر سوسنگرد رویکردهای مدیریتی مشخصی برای پیشگیری از خسارات ناشی از آیگرفتگی و سیلاب درنظر گرفته شد.
**رویکردهای اصلی برای کاهش اثرات سیلاب براساس شرایط منطقه در سیلاب های آینده
با توجه به شرایط مناطق سیل‌زده در ایران ذکر چند مورد در خصوص کاهش اثرات ناشی از سیلاب لازم است که می تواند برای مدیریت سیلاب های آینده راهگشا باشد:
الف- توسعه پوشش گیاهی مناسب که باعث طولانی شدن زمان تمرکز رواناب و افزایش نفوذ‌پذیری می‌شود که متاسفانه در طی سال‌های گذشته پوشش درختی منطقه به شدت تخریب و بخش زیادی از مساحت حوضه آبریز به اراضی کشاورزی تبدیل شده است که این موضوع باعث افزایش تولید رواناب و سیلاب می‌شود.
ب- با توجه به تجربه بدست آمده در زمینه مدیریت سیلاب نیاز به عملیاتی نمودن یک سری رویکردهای سازه ای کوتاه، میان و بلندمدت است که با همین اولویت و به ترتیب هزینه کم، متوسط و زیاد قابلیت اجرایی دارد.
پ- با جلوگیری از گسترش ساخت و ساز در بستر و دشت سیلابی و اخطار به سازندگان در این پهنه‌ها می‌توان در زمینه کاهش اثرات ناشی از سیلاب های آینده در این زمینه مبادرت نمود.
ت- با فرهنگ‌سازی در زمینه سوانح طبیعی و آموزش صحیح در سطوح مختلف از مدیران، تصمیم‌گیران، تا مردم عادی می‌توان جلوی خسارت را تا حدود زیادی گرفت. بیمه اموال و دارایی یکی از راههای جلوگیری از خسارت در مواقع بحرانی محسوب می گردد که در صورت وجود بیمه به‌طور قطع بعد از هر اتفاقی، امکان پرداخت خسارات به مردم وجود دارد.
ث- به هر جهت، پیشگیری از بروز سیلاب و کاهش اثرات ناشی از آن نیازمند برنامه‌ریزی منسجم و همکاری همه دستگاه‌ها است؛ اما در این بین مردم نیز نقش موثری در پیشگیری از بحران دارند.
ج- برای کاهش اثرات ناشی از سیلاب در مناطق شهری مواردی از جمله: بازسازی عملکرد طبیعی رودخانه‌ها و دشت‌های سیلابی درون شهری، مدیریت و برنامه‌ریزی شامل: پیش بینی رفتار هیدرولیکی رودخانه‌ها در مقابل سیلاب‌های احتمالی و شناسایی پهنه‌های سیل‌گیر، همچنین مدیریت کاربری اراضی حاشیه رودخانه‌ها در کنار مدیریت جوامع محلی در حوضه رودخانه و توسعه ظرفیت‌های سازمان‌های محلّی به عنوان اقدامات موثر برای مدیریت پایدار سیلاب قابل ارائه و بررسی می‌باشند.
چ- ارائه برنامه جامع سیلاب مدیریت شهری و روستایی به عنوان یکی از رویکردهای اصلی می بایست مدنظر برنامه ریزان و تصمیم سازان شهری قرارگیرد.
ح- هماهنگی بین دستگاهی که در این سیلاب نیز در برخی موارد شاهد عدم اجرایی شدن آن بودیم، یکی از مواردی است که در این استان و دیگر استان ها به شکلی هدفمند می بایست عملیاتی گردد.
خ- ایجاد سامانه هوشمند و سامانه های محلی هشدار سیلاب در استان به منظور کاهش اثرات خسارت بار سیلاب. شکل زیر نقشه کشورهای متصل به سامانه هشدار سیلاب های ناگهانی در جهان مشخص گردیده است.
در دور دوم سیلاب ها استان های غربی و جنوب غربی به همراه قسمتی از مناطق مرکزی ایران بیش از بقیه نقاط درگیر اثرات ناشی از سیلاب شدند. یکی از مهمترین اثرات ناشی از سیلاب که منجر به از بین رفتن ۱۹ نفر در عرض چند دقیقه گردید سیلاب رخ داده در ۵ فروردین ماه در استان فارس بود. بارشی که از حوالی ساعت ۸ صبح دوشنبه پنجم فروردین ۱۳۹۸ شروع شده بود، به یکباره ریتمی تند و شدید به همراه بارش تگرگ به خود گرفت و پس از حدود یک ساعت و نیم بارش مداوم، سیل شهر را دربرگرفت. عامل سیلاب رخ داده در شیراز به طغیان رودخانه آب زنگی و ریزش آب از ارتفاعات بود. از جمله علل اصلی سیلاب شیراز، عدم لایروبی مسیر سیل و عدم توجه شهرداری به هشدارهای سیل بوده‌است. دلیل دیگر ایجاد تأسیسات شهری و خیابان در رودخانه خشک شیراز می‌باشد. همچنین تبدیل دره کناری دروازه قرآن به جاده ورودی شیراز نیز در گسترش بیشتر سیل و تلفات آن نقش داشته است. تا چند سال پیش در کنار دروازه قرآن، همیشه خندقی یا دره‌ای بوده که مسیر سیلاب‌های فصلی بوده‌است. اما حدود ۱۵سال پیش شهرداری شیراز این دره را با نخاله پرکرده و آسفالت نمود و عملاً مسیر عبور سیلاب را به یک کانال لوله‌ای کوچک محدود کرد. این مورد حاکی از این بود که برنامه‌ریزی غلط شهری و دستکاری در طبیعت تا چه حد می‌تواند اثرات زیانباری را به دنبال داشته باشد. در شهرهایی از استان فارس از جمله مرودشت و مناطق دیگر نیز سیلاب منجر به خسارت به زمین های کشاورزی و سازه ها شد. در این استان همچنین محور "کازرون ـ فراشبند" و "ارسنجان ـ مرودشت ـ خرامه" به دلیل آبگرفتگی مسدود شد.
