روزنه امیدی برای دیده شدن قنات های ایران دربحرانی ترین سالهای خشکسالی
مهناز اسماعیلی-خبر را می توان در یک جمله خلاصه کرد؛ کمیته ثبت میراث جهانی یونسکو روزجمعه در اجلاس استانبول، با ثبت ۱۱ قنات ایرانی درفهرست میراث جهانی یونسکو موافقت کرد.
این خبر اما درحالی منتشر شد که از یک سو، ۵ سال پیش، رئیس بخش آب یونسکو گفته بود بسیاری از قنات های ایران باید به عنوان میراث فرهنگی جهان ثبت شوند و ازسوی دیگر چند تن ازمقامات سازمان میراث فرهنگی در آذر۹۴ برای دفاع از پرونده قنات های ایرانی نامزد ثبت درفهرست جهانی و شرکت درنشست تخصصی میراث جهانی ایکوموس رهسپار پاریس شده بودند.
اما قنات چه ارزشی دارد که ثبت آن درفهرست میراث جهانی یونسکو مهم است؟ سوالی که شاید ذهن مخاطب را درگیر کند که برای پاسخ به آن ناگزیریم به تاریخچه و کارکردهای آن رجوع کنیم.
گفته می شود، دراواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم قبل از میلاد، یعنی زمانی که ایرانیان برای استخراج معادن مس واقع در کوهپایه های دامنه های زاگرس، با مشکل آبهای اضافی درمعادن مواجه بودند، ایرانیان با حفر دهلیزهای زیرزمینی، آبهای مزاحم درمعادن را خارج می کردند و بعدها مهاجرانی از ایران این تکنیک را به رم غربی بردند. سپس با گذشت زمانی درحدود ۳۵ قرن اروپا این فن را از ایران آموخت.
کاریز یا قنات یا کهریز به مجرای تونلی شکلی که در زیرزمین کنده شده تا آب درآن جریان یابد می گویند. این مجرا که درعمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه هایی که از«مادرچاه» سرچشمه می گیرد باهدف هدایت آب و مدیریت آب برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می شود.
دکتر حسین غفوری، مدیرمرکز بین‌المللی قنات درباره اهمیت قناتها معتقد است:«موجودیت و ماندگاری بسیاری از سکونتگاه‌های مناطق خشک و نیمه خشک از جمله بخش‌های مرکزی و حاشیه کویر ایران در طول تاریخ دیرینه خود مدیون سازهای به نام کاریز یا قنات بوده است. به واسطه احداث این سازه به ظاهر ساده و درعین حال بسیار ارزشمند، نام ایران درتاریخ صنعت آب جهان بلند آوازه است و همین صنعت است که بیشترین خدمت را در زمینه امنیت غذایی، زندگی و آثار تمدنی ایرانیان در طول سه هزارسال گذشته داشته است.»
مدیرمرکز بین‌المللی قنات با پیشنهاد بهره گیری از روش های بومی برای مقابله با این بحران یادآور شده بود که در سال ۱۳۷۷ با توجه به مزیت‌های استفاده از سیستم قنات ها در راستای توسعه پایدار و جایگاه اقتصادی کاریز، وزارت جهاد کشاورزی متولی احیا و مرمت قنات کشور شد که بسیار طرح مفیدی بود اما آن‌گونه که انتظار می‌رفت عملیاتی نشد و انعکاسی هم در جامعه پیدا نکرد.
از طرفی هم، طی این سال‌ها عوامل متعددی از جمله صدور مجوزهای بی‌رویه برای حفر چاه‌های عمیق و اضافه برداشت از آبهای زیرزمینی، ورود فاضلاب به شبکه آب قنوات، تخلیه زباله در کاریزها و تخریب آنها به واسطه ساخت و سازهای عمرانی در کنار عوامل طبیعی همچون خشکسالی، وضعیت قنات کشور را به شکل اسفباری درآورد. آنچه بیش از همه مایه تأسف بود این است که نقش عوامل انسانی در تخریب تعمدی کاریزها بیش از طبیعت است.
به دیگرسخن، قنات که نمادی از سرزمین کهن ایران است، با بی توجهی و مدیریت نادرست به دست فراموشی سپرده شد تا رو به سمت نابودی سیر کند.
ازسال ۲۰۰۴ زنگ خطر برای قناتها به صدا درآمد. اکثر قنات‌های جهان به خصوص ایران به دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های کشاورزی در حال خشک شدن هستند. کشاورزان برای دسترسی به آبهای زیرزمینی بدون آنکه به خود زحمت بدهند و همچون نیاکان خود قناتها را احیا کنند، پمپ‌های آب را داخل چاه‌های عمودی کردند و با تخلیه سفره‌های زیرزمینی قناتها را خشک کردند.
صدای زنگ خطر تهدید قناتها باعث شد تا یونسکو برنامه ویژه‌ای برای این منظور در نظر بگیرد. تاسیس مرکز بین‌المللی قناتها و سازه‌های آبی تاریخی از جمله تلا‌ش‌هایی بود که انجام گرفت تا این میراث ملی و طبیعی حفظ شود.
ثبت جهانی ۱۱ قنات ایرانی
با همه این اوصاف، در اجلاس روزجمعه میراث جهانی یونسکو در استانبول ترکیه که چهلمین اجلاس از تاریخ تشکیل آن به شمار می رود، احمد جلالی به عنوان نماینده ایران حضور داشت،۱۱ قنات ایرانی در میراث تاریخی - فرهنگی یونسکو با موفقیت ثبت شد و حالا امید می رود که باز هم قنات های ایرانی مورد توجه قرار بگیرد.
اسامی قنات های ثبت شده شامل «قصبه گناباد، بلده فردوس، زارچ حسن آباد، آسیاب آبی میرزانصرالله مهریز، جوپار کرمان، اکبرآباد و قاسم آباد بروات بم، مون در اردستان، وزوان و مزدآباد اصفهان و ابراهیم آباد اراک» در ۶ استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، مرکزی و اصفهان هستند.
طبق آمار ارائه شده در کارگاه مهندسی قنات برگزار شده در تهران، در سال ۱۳۸۹ تعداد قنات های فعال ۳۶ هزار و ۳۰۰ رشته بوده و مجموع طول کوره های قنات ۲۱ هزار و ۷۸۰۰ کیلومتر و مجموع طول میله های قنات ۱۵۸ هزار و ۲۶۸ کیلومتر تخمین زده شده است.
درحال حاضر عمیق‌ترین قنات ایران، قنات قصبه گناباد با حدود ٣۴٠ متر عمق مادر چاه آن است و طولانی‌ترین قنات در منطقه‌ی یزد با قدمت بین ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ سال و با ۷۱ کیلومتر طول قرار دارد. قنات قصبه‌ی گناباد پیشینه‌ی تاریخی ٢۵٠٠ ساله دارد و بیش از دو هزار هکتار از اراضی کشاورزان این شهرستان را به صورت سنتی آبیاری می‌کند. درقنات قصبه با ٣٣١٣٣مترطول، ٣۴٠ مترعمق و ۴٧٠ حلقه چاه که در دوران هخامنشیان و یا قبل از آن حفر شده است با یک محاسبه‌ی سرانگشتی می‌توان گفت ۵۶ هزار تن خاک و سنگ برای حفر مادر چاه و چاه‌های عمودی اتصالی و کانال افقی سراسری توسط کارگران و مقنیان جابه‌جا شده است و جابه‌جایی این حجم خاک بدون تردید کمتر از عظمت اهرام مصر نیست. قنات قصبه به عنوان عمیق‌ترین قنات دنیا، میراث فرهنگی و تمدنی عظیمی است و بدون شک یکی از عجایب تمدن بشری به شمار می‌رود. قنات قصبه از نظر طولی (۶٠کیلومتر) دومین قنات ایران بعد از قنات زارچ یزد محسوب می‌شود و پرآب ترین قنات منطقه‌ی کویری است.
پرآب‌ترین قنات ایران، قنات اکبرآباد فسا است و قدیمی‌ترین قنات ایران، قنات ابراهیم‌آباد اراک است و عجیب‌ترین قنات ایران، قنات دوطبقه‌ی مون اردستان است که حدود ٨٠٠ سال پیش احداث شده است.
شایان ذکراست اکنون که درهزاره سوم، بحران آب یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های انسان آینده‌نگر امروزی است و همه کشورها را به تکاپو انداخته و هریک با توجه به جایگاه محوری آب در توسعه، به سوی مدیریتی جامع برای حفظ، احیا، اصلاح، توسعه و بهره‌برداری از اندوخته‌های آبی روی آورده‌اند، جلب نگاههای جهانیان به سوی فناوری ۲۵۰۰ سال پیش سرزمین ایران، شاید راهگشای بخشی از بحران جهانی امروز باشد.
