«فاجعه سقوط آب‌های زیرزمینی و صعود فرونشست» در گفتگوی جهان اقتصاد با کارشناس آب

فریده خدادادی-تَرَک‌‌ها و شکاف‌های زمین در گوشه و کنار کشور بسیار مشاهده می‌شود و مصداق واقعی فریاد زمین است، فریادی از تشنگی به خاطر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی توسط عوامل انسانی؛ اقدامی نابخردانه که به بهای از دست رفتن دشت‌ها و گسترش پدیده فرونشست شکل گرفته است.

به گزارش جهان اقتصاد، با توجه به وضعیت نگران‌کننده منابع آبی در کشور پدیده فرونشست اکثر دشت‌های کشور را تهدید می‌کند و  این نشست زمین باعث ایجاد شکاف‌های عمیق در سطح زمین، خرابی ساختمان‌ها و...  می ‏شود.

در این زمینه خبرنگار جهان اقتصاد با علی قنادی اسلامی، کارشناس آب و انرژی به گفت‏وگو پرداخته است که درادامه می‏خوانید:

**تاثیرات برگشت‌ناپذیر برداشت بی‌رویه آب‏های زیرزمینی بر فرونشست‏ زمین

 این کارشناس حوزه آب و انرژی اظهار کرد: آب‏های زیرزمینی منبع اصلی تامین آب برای بیش از دو میلیارد نفر در دنیا هستند که این رقم می‏تواند با افزایش جمعیت و تغییرات اقلیمی، دستخوش تغییر و بیشتر از میزان فعلی شود.

قنادی اسلامی افزود: امروزه مطابق آمار فائو پیش‌بینی می‏شود که حدودا 36درصد آب آشامیدنی خانواده‏ها از آب زیرزمینی،42 درصد از کل آبیاری برای کشاورزی از آب زیرزمینی و 24 درصد از کل آب مصرفی در صنعت از آب‏های زیرزمینی تامین می‏شود. البته آب‏های زیرزمینی در برخی نقاط ممکن است، تنها منبع آب شیرین موجود باشد و حتی روی اکوسیستم و اقلیم منطقه‏ای هم تاثیربسیاری بگذارد. به طور مثال می‏توان مناطق سرسبزی در وسط کویر کشور را مشاهده کرد که به دلیل وجود آب‏های زیرزمینی است و از این جهات، حکمرانی آب‏های زیرزمینی اهمیت خاصی دارد.

 به گفته وی، اهمیت آب‏های زیرزمینی به حدی است که پنج سازمان بین‌المللی ازجمله فائو، بانک جهانی و یونسکو جهت ایجاد و راه‌اندازی حکمرانی آب‏های زیرزمینی اقدام کرده‏اند.

این کارشناس حوزه آب و انرژی گفت: یکی از بزرگترین مشکلات برداشت آب‏های زیرزمینی بازیابی بیش از حد آن و ایجاد پدیده فرونشست است.

وی فرونشست را نوعی فاجعه خاموش برشمرد که تفاوت آن با زلزله در این است که زلزله در یک زمان کوتاه اتفاق می‏افتد و پس از ویرانی می‏توان دوباره و بهتر از گذشته ساخت اما در فرونشست زمین، متاسفانه ما با پایان یافتن حادثه، خبردار می‏شویم و به دلیل تدریجی بودن و زمان‌بر بودن آن، امکان ساخت مجدد زیرساخت‏ها تخریب شده را با مشکل جدی مواجه می‏سازد و کاهش توان ذخیره آبی سفره‏های زیرزمینی را هم به دنبال دارد.

این کارشناس حوزه آب و انرژی، افزایش جمعیت و متناسب با آن افزایش مصرف آب در اکثر نقاط جهان به همراه توانایی بشر برای برداشت بیشتر از آب‏های زیرزمینی با استفاده از پمپ‏های قوی‏تر و دسترسی به انرژی را از عوامل کاهش سطح آب‏های زیرزمینی برشمرد.

قنادی اسلامی عنوان کرد: رشد جمعیت همراه با خشکسالی‏های اخیر و تغییرات اقلیمی در خاورمیانه حتی بحرالمیت را با نابودی مواجه کرده و این در حالیست که این دریا توسط رود اردن تغذیه می‏شود و اکنون به دلیل کاهش بارش‏ها و خشکسالی، با نابودی مواجه شده و در اطراف آن، فرونشست‏های بزرگ مشاهده شده است.

وی یادآور شد: درکشور ما علاوه بر مشکلاتی همچون سیل، زلزله و خشکسالی با پدیده فرونشست هم روبرو هستیم که به جز زلزله، تقریبا در سایر موارد به صورت مستقیم و غیرمستقیم، می‏تواند بر فعالیت‏های انسانی تاثیرگذار باشد.

فرونشست زمین می‏تواند زمانی رخ دهد که مقدار زیادی آب زیرزمینی از لایه‏های زمین برداشت شود البته فرونشست‏های زمینی می‏تواند به دلایل طبیعی و یا فعالیت‏های انسانی باشد که بعد انسانی آن مد نظر است. همچنین فرونشست به دلیل برداشت‏های نفت و گاز هم می‏تواند اتفاق افتد.

وی بیان کرد: میزان فرونشست حتی پنج میلیمتر در سال را در کشورهای توسعه یافته بحرانی می‏دانند.

این کارشناس حوزه آب و انرژی اظهار کرد: فرونشست‏های زمین معمولا زمانی اتفاق می‏افتند که سرعت برداشت آب‏های زیرزمینی بیشتر از سرعت احیاء آنها باشد.

قنادی اسلامی افزود: فرونشست از پدیده‏هایی است که از چند دهه قبل ساز آن زده شده است و امروز صدای آن شنیده می‏شود و آثار و پیامدهای آن دیده می‏شوند و به همین دلیل شاید درک روشنی از آنچه در سال‏های آینده در مناطق مختلف کشور اتفاق می‎افتند، نداریم.

وی در ارتباط با پیامدهای کاهش سطح آب‏های زیرزمینی گفت: خشک شدن چاه‏ها، افزایش هزینه‏های پمپ‏های آب، فرونشست زمین، کاهش کیفیت آب و حتی شور شدن آب باقیمانده در زیر زمین از جمله این پیامدها محسوب می‏شود. از سوی دیگر یکی از مهمترین مشکلاتی که کاهش سطح آب‏های زیرزمینی می‏تواند ایحاد نماید، به مرور زمان پوشش گیاهی کاهش و در نهایت نیز باعث گرد و خاک در سالیان بعد خواهد شد و از بین رفتن گونه‏های جانوری را نیز به دنبال دارد.

** مزایای استفاده از آبهای زیرزمینی 

 این کارشناس حوزه آب و انرژی به مزایای استفاده از آبهای زیرزمینی اشاره کرد وگفت: زمین همچون یک فیلتر طبیعی برای آب عمل می‏کند، از تبخیر آب تا حد زیادی جلوگیری می‏شود و از آن مهم‌تر نیاز به ایجاد سد که با هزینه بالا و تحمیل آسیب‌ به محیط زیست ساخته می‌شود هم کمتر می‌شود.

 قنادی اسلامی گفت:از معایب استفاده از آب‏های زیرزمینی فرونشست است که به دلیل برداشت زیاد آب و ماندگاری آلودگی برای مدت طولانی در آب‏های زیرزمینی در صورت آلوده شدن به وجود می‌آید.

** مشکلات ناشی از ایجاد فرونشست‏های زمین

وی در ادامه به مشکلاتی ناشی از ایجاد فرونشست‏های زمین اشاره کرد و گفت: فرونشست می‏‏تواند به تغییر در شیب زمین‏های مسطح، کانال‏ها و محل‏های خروج آب که منجر به تغییر مسیر جریان می‏شود، منجر شود.

وی افزود: صدمه و آسیب به زیرساخت‏های بشری همچون پل‏ها، راه آهن، بنادر، کانال‏ها، سدها و مسیرهای فاضلاب، اماکن تاریخی، خطوط انتقال نیرو و...،آسیب و صدمه به ساختمان‏ها و مکان‏های عمومی و خصوصی،ایجاد مشکل در چاه‏های حفر شده به دلیل تغییر مسیر آبخوان ها از دیگر مشکلات ناشی از فرونشست زمین است.

قنادی اسلامی گفت: با فرونشست زمین، عملا پتانسیل آبخوان‏ها و سفره‏های زیرزمینی برای ذخیره و نگهداری آب، می‏تواند شدیدا کاهش یابد یا حتی باعث ازبین رفتن آن‏ها و در نتیجه ایجاد روان‌‌آب درسطح زمین و در نهایت سیلاب شود.

 به گفته وی، ایجاد پتانسیل بالایی از تنش‏های اجتماعی درپی خشکی و کاهش منابع آب زیرزمینی برای کشاورزانی که تنها راه امرار معاش آن‏ها است از دیگر مشکلات ناشی از فرونشست زمین محسوب می‏شود.

این کارشناس حوزه آب و انرژی عنوان کرد: تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی در مناطق خشک و نیمه‌خشک سبب می‏شود که میزان برداشت آب از چاه‏های زیرزمینی توسط پمپ، بیشتر شده و فرونشست را تشدید سازد.

قنادی اسلامی ادامه داد: تبدیل جنگل‏ها به زمین‎های کشاورزی هم به دلیل بازدهی اقتصادی بالاتر( با فرض یک بعدی دیدن اقتصاد)، باعث مصرف بیشتر آب‌های زیرزمینی شده است؛ یکی از مشکلات در این خصوص، تکیه بسیار زیاد جمعیت بر استفاده از چاه‏های آب برای مصارف کشاورزی در کشور است که اقدام برای کنار گذاشتن و استفاده نکردن از آب چاه را با مشکل مواجه می‎سازد. متاسفانه آبخوان‏های کشور به دلیل استفاده بیش از حد دارای تراز منفی بالایی هستند یعنی بیشتر از حدی که آب به داخل زمین نفوذ کند، از زمین برداشت می‏‏شود از سوی دیگر تبدیل زمین‏های دیم به آبی در راستای اشتغال، بیشترین آسیب را به منابع آب وارد کرده است.

به گفته این کارشناس حوزه آب و انرژی بیان کرد: کشاورزی ناکارآمد در مناطق خشک و نیمه‌خشک در راستای استراتژی اشتباه خودکفایی در بخش کشاورزی( در اغلب نقاط کشور)، عملا باعث مرگ خاموش و تدریجی تمامی منابع آب زیرزمینی در کشور خواهد شد و این مشکلات حل نخواهند شد مگر اینکه مدل توسعه اقتصادی کشور تغییرات اساسی پیدا کند تا ضریب اشتغال در بخش کشاورزی به کمترین مقدار خود برسد، در این صورت باید امکان رساندن میزان برداشت آب از منابع تجدیدپذیر به حد مجاز برسد که دیگر نیازی به برداشت‏های بی رویه از منابع آب زیرزمینی نخواهد بود.

وی گفت: باید قبول کنیم که هرکشوری دارای مزیت‏های نسبی خاصی است، به عنوان مثال برخی کشورها دارای مزیت نسبی در صنعت توریسم و برخی همچون هلند در کشاورزیِ پیشرفته و گلخانه‌ای و برخی همچون آلمان دارای صنایع سنگین و برخی دیگر صنایع نفت و گاز هستند، اما به دلیل قرارگیری اکثر نقاط کشور ما در منطقه خشک و نیمه‌خشک کره زمین، دارای مزیت نسبی برای توسعه کشاورزی ناکارآمد با بهره‌وری پایین و مصرف بالای آب نیستیم.