نگاهی به ظرفيت هاي بالقوه اما ناديده اقتصادی

كورش وثيق مهر

مدير اسبق كارخانه واگن پارس

نه تنها مسوولان و كارشناسان فن، بلكه همه آحاد مردم ايران بر اين مهم واقفند كه پرداختن به حمل و نقل ريلي به عنوان امن ترين، ارزان ترين، كم مصرف ترين، و پاك ترين سيستم حمل و نقلي امروزه ضرورتي اجتناب ناپذير است. برنامه ريزان سياست هاي كلان اقتصادي و سياسي كشور همواره كوشيده اند كه با طراحي و تدوين دستورالعمل ها، راهكارها و شيوه نامه هاي مختلف و متنوع، مديران صنعتي و صنعتگران را وادارند كه به شكلي جدي به صنعت ريلي بپردازند. مصوبات، لوايح، مواد قانوني، و دستورالعمل هاي بسياري در كشور ما وجود دارند كه بر ضرورت پرداختن به صنايع ريلي تاكيد مي كنند. براساس سند چشم انداز 1404، ايران بايد به «كشوري توسعه يافته با جايگاه اول اقتصادي، علمي و فناوري در سطح منطقه» تبديل شود و مبتني بر نظامنامه تدوين شده در بخش حمل و نقل اين سند، ايران بايد «با اولويت دادن به حمل و نقل ريلي» و «برقراري تعادل و تناسب بين زيرساخت ها و ناوگان و تجهيزات ناوبري و تقاضا» و «با افزايش بهره وري تا رسيدن به سطح عالي» به «سهم بيشتري از بازار حمل و نقل بين المللي» دست يابد.

اساسا كشور ما از نظر دستورالعمل و برنامه ريزي هاي كلان با كاستي ويژه يي روبه رو نيست. نكته آزار دهنده در اين رهگذر اين است كه آنچه كه در پس اين مصوبات و دستورالعمل ها جامه عمل به تن مي كند نه آن بايدها و دستورهاي اداري بلكه مسيري است كه در دنياي واقعيت – واقعيت خشك، مهندسي و مدرسه يي- و بي اعتنا به همه فرامين قانوني طي مي شود و صنعت و اقتصاد، آن مسيري را در مي نوردند كه خود آن را مي فهمند و مي شناسند نه راه الزام ها و دستورات اداري.

واقعيت هاي اشتغال در صنايع ريلي

صنعت «واگن سازي و تامين اجزاي واگن»، صنعتي مهم، استراتژيك و كليدي در مجموعه ريلي كشور است. توجه به اين صنعت، صرفنظر از سودآوري هاي مستقيم و غير مستقيم اقتصادي مترتب بر آن مي تواند از منظر رفع مشكل اشتغال كشور نيز بسيار واجد اهميت و ارزش باشد.

ما در كشورمان شش شركت بزرگ توليد كننده واگن داريم كه در حال حاضر به طور ميانگين با حدود 20 درصد توان خود در حال فعاليت هستند. تاملي بر نوع و ميزان توليد و همچنين تعداد افراد شاغل در هر يك از اين شركت ها مي تواند در بردارنده اطلاعات مفيد بسياري باشد. (جدول شاغلان)

اما در ادامه اين بررسي نگاهي دقيق به هزينه هاي متوسط توليد و تامين انواع واگن در كشور هم گوياي این حقيقت است كه با توجه به نيازمندي هاي موجود به واگن در شبكه ريلي كشور اين صنعت اهميت و ارزش غيرقابل اغماضي در صنايع توليدي كشوردارد. (جدول برآورد هزينه توليد)

آمار ظرفيت هاي بالقوه اما ناديده اقتصادي

بر اين اساس با برآورد سرمايه گذاري مورد نياز براي بازارهاي بالقوه داخلي در چشم انداز 1404 اين مهم درك مي شود كه كشور ما براي تامين واگن هاي جديد خود نيازمند صرف بودجه يي بالغ بر 30ميليارد دلار طي 12 سال آينده است. محاسبه هزينه هاي تعمير و بازسازي واگن و لكوموتيوهاي فرسوده (كه از امور روزمره و ضروري راه آهن و شركت هاي حمل و نقلي بوده و در شركت هاي توليد كننده واگن قابل انجام هستند) و افزودن اين هزينه ها به مبلغ فوق، ظرفيت هاي بالقوه اقتصادي موجود در اين صنعت را بيشتر نمايان مي كند. نگاهي به نيازمندي هاي كشور در بخش واگن در حوزه هاي حمل و نقل ريلي «بين شهري» و «درون شهري» مبين آن است كه كشور ما تنها در بخش واگن هاي مسافري نيازمند افزودن حدود 2500 واگن در سال به شبكه ريلي خود است. اين ميزان با توجه به مصوبات موجود درباره احداث شبكه هاي مترو در شهرهاي با جمعيت بيش از 500 هزار نفر، روندي رو به تزايد را نيز در سال هاي پيش رو به خود خواهد گرفت.

همچنين مبتني بر سند چشم انداز 1404، شبكه ريلي كشور طي 12 سال پيش رو نيازمند 1000 دستگاه لكوموتيو و 000/16 دستگاه واگن باري جديد است. (در حال حاضر تعداد لكوموتيوهاي گرم و سرد در حال فعاليت در خطوط ريلي كشور كمتر از 400 دستگاه و تعداد واگن هاي باري موجود نيز حدود 000/14 دستگاه هستند.)

در صورت اراده دولت به تامين ناوگان ريلي از داخل كشور، ظرفيت توليد در شركت هاي واگن سازي ما قابليت افزايش تا سه برابر توليد فعلي خود خواهند بود. اما در اين حوزه بايد به خاطر داشت كه با توجه به دانش فني بالاو تجهيزات و ماشين آلات موجود در شركت هاي توليد كننده واگن، با وجود بسياري از كمبودهاي تجهيزات و قطعات و همچنين مشكلات خرد كننده اداري، توليدات شركت هاي واگن ساز داخلي از نظر كيفي از بسياري از توليدات مشابه خارجي از سطح بهتري برخوردار بوده اند.

نكته مهم و كمتر ديده شده در اين بخش اين است كه بهره گيري از همه ظرفيت هاي نهفته در شركت هاي توليد كننده واگن و ايجاد انگيزه در آنها براي تامين همه نيازهاي ناوگان ريلي كشور، مي تواند ميزان اشتغال در صنايع واگن سازي كشور را به سرعت به بيش از 10 هزار نفر افزايش دهد. درهمين راستا گسترش كمّي ناوگان حمل و نقل ريلي لاجرم شبكه ريلي كشور را نيز پر تحرك تر از گذشته كرده و به تبع آن اشتغال زايي مضاعفي نيز در اين بخش به وجود خواهد آورد.

تخمين اشتغال واگن سازي ايران

   در حوزه صنايع ريلي، بررسي هاي كارشناسي بیانگر اين نكته هستند كه ورود هر واگن به چرخه ريلي كشور و بهره برداري از آن، موجب ايجاد اشتغال براي 10 نفر به ازاي هر واگن مسافري و دو نفر به ازاي هر واگن باري خواهد شد. از ديگر مشكلات جدي موجود در صنعت واگن سازي كشور، عدم وجود سرمايه در گردش كافي در شركت هاي فعال در آن است. اين شركت ها عمدتا به دليل هزينه هاي سنگيني كه براي تاسيس و راه اندازي خطوط توليد متحمل شده اند، نتوانسته اند در مواجهه با مشكلات عديده فراروي صنعت ريلي از عهده بازپرداخت اقساط بانكي خود برآيند و لذا به دليل داشتن معوقات بانكي امكان اخذ وام هاي جديد نيز براي آنها فراهم نبوده است. كمك دولت در استمهال معوقات بانكي اين شركت ها و تزريق سرمايه در گردش به آنها، مي تواند نقشي پراهميت و اثرگذار در شكوفايي صنعت ريلي كشور در برداشته باشد.

راه حل های ابتدایی

استفاده از ظرفیت های بوجود آمده در "بند ق" بودجه سال 1393 مبنی بر استفاده از تسهیلات در نظر گرفته شده از سوی وزارت نفت (که محصول کاهش و صرفه جویی در مصرف سوخت است) و یا ارائه تسهیلات کم بهره به شرکت های خصوصی متمایل به خرید ناوگان ریلی با دوره باز پرداخت طولانی، از مواردی است که می تواند خروج صنعت ریلی را از گره کنونی موجب شود.

بهره گیری از الگوهای موفق به کار گرفته شده در صنعت خودرو (به عنوان مثال پیش فروش محصولات) نیز می تواند از راهکارهای مناسب اجرایی در صنعت ریلی باشد. در حال حاضر تامین منابع لازم در صنعت ریلی در دوره نسبتاً طولانی انجام می شود. این اتفاق در عمل سبب بالا رفتن ریسک سرمایه گذاری بخش خصوصی در این بخش و به تبع آن عدم تمایل سرمایه گذاران برای حضور در صنعت ریلی شده است. همکاری دولت با سرمایه گذاران به نحوی که با تضامین دولت بیمه شوند از راهکارهایی است که می تواند رغبت حضور بخش خصوصی در صنعت ریلی کشور را به همراه داشته باشد.

به خاطر داشته باشیم که دانش ارزشمند موجود در صنعت ریلی کشور ارزان به دست نیامده است. برخود واجب بدانیم که پاسخی مناسب برای آینده گان داشته باشیم و با طراحی الگوهایی متشکل از تمام ابزارهای مناسب، وجود شرکت های تولید واگن و لکوموتیو و به طور کلی نیاز کشور به ادوات ریلی را فرصتی بی نظیر در مقطع کنونی بدانیم و با ارتقاء کمی و کیفی این صنعت، هم از ظرفیت های مستقیم و غیر مستقیم اشتغال آن در بخش های تولید، بهره برداری و نگهداری و تعمیر تا چندین برابر حاضر استفاده کنیم و هم یکی از مهم ترین شاخص های ارزیابی پیشرفت را در مسیر توسعه کشور بهبود ببخشیم.