فریده خدادادی-سدها سازه‌های غول پیکری هستند که با توجه به خشکسالی کشور و مدیریت بخش آب احداث شدند. از طرفی مهار سیلاب‌ها، ذخیره آب‏های سطحی، کشاورزی و صنعت از جمله اهداف سازندگان سدهای کشور بوده است.

به گزارش جهان اقتصاد؛: سدها از گذشته های دور توسط انسان مورد استفاده قرار گرفته است و کاربردهای مختلفی از سد می شود. اصلی ترین دلیل استفاده از سد در گذشته ، خشکسالی های مداوم بوده است که  بشر در مناطق کم بارش به سد سازی های کوچک روی آورده بود. هدف اولیه او نیز فقط تامین آب برای مصرف شرب و نیز کشاورزی بوده است، اما به مرور با گسترش شهرنشینی و افزایش جمعیت نیاز به آب برای مقاصد شرب، صنعت و کشاورزی بیشتر شد.در حال حاضر مهمترین مزایای استفاده از سد، می‏توان به تامین آب برای زمانه ای کم آبی، تولید برق، جلوگیری و کنترل سیلاب و نیز موارد جانبی همچون پرورش ماهی و تفریحی و مقاصد توریستی اشاره کرد. در حال حاضربا توجه به تغییرات اقلیمی و خشکسالی  آب ذخیره شده پشت سدها کاهش یافته است و استحکام آن ها را نشانه گرفته است و در بازه کنونی ساخت سد به صرفه نیست. در این زمینه خبرنگار جهان اقتصاد با علی قنادی اسلامی، کارشناس آب و انرژی به گفتگو پرداخته است که در ادامه می‏خوانید:

**سدها و اثرات آن

این کارشناس حوزه آب و انرژی اظهارکرد:سدها سازه‏هایی ساخته دست بشر  هستند که توسط بشر از دیرباز مورد استفاده قرارمی‏گرفت. سدها در اوایل قرن بیستم به عنوان نماد توسعه در کشورها معرفی می‏شد.

قنادی اسلامی افزود: امروزه سدها برای تولید برق، آبیاری مزارع کشاورزی، کنترل سیلاب، تامین آب شرب ، آب صنعت و در مواردی هم جنبه تفریحی ساخته می‎شوند. چین با دارا بودن بیش از بیست هزار سد و آمریکا با دارا بودن بیش از9 هزار سد رتبه‏های اول و دوم در جهان هستند.

وی گفت: طبق تحقیقاتی که انجمن مهندسین عمران آمریکا در سال 2020  انجام داده است، بیش از 70 درصد سدهای آمریکا عمری بالای پنجاه ساله دارند. به عنوان نمونه شهر لاس وگاس در اوایل قرن بیستم به دلیل توسعه سدسازی در آمریکا توسعه زیادی پیدا کرد اما امروزه سطح دریاچه تامین کننده آب این شهر به دلایل مختلف از جمله ذوب برف‏ها در پی بالا رفتن دما و تغییرات اقلیمی و نیز افزایش تبخیر،کاهش زیادی پیدا کرده است.

** نگرش‏ها نسبت به سدها کاملا تغییر پیدا کرده است

این کارشناس حوزه آب و انرژی بیان کرد: امروزه علیرغم اختلاف نظر بین متخصصین، نگرش‏ها نسبت به سدها کاملا تغییرات اساسی پیدا کرده است. هر ساله حدود 170 کیلومترمکعب آب شیرین از کل ذخایر دریاچه‏های آب شیرین و سدهای دنیا تبخیر می‏شود که این مقدار حدود هفت درصد کل مقادیر آب شیرین مصرفی برای فعالیت بشر است.

به گفه وی، تبخیر بالا حتی می‏‏تواند بر میکرواقلیم مناطق اطراف آن تاثیر بگذارد. برای مثال تبخیر زیاد از دریاچه پشت یک سد باعث افزایش رطوبت هوای آن منطقه شده و در نتیجه می‏تواند سبب بارش شدیدتر شود همچنین، تغییر الگوی بارش در آن منطقه باعث ایجاد تنش و استرس بر اکوسیستم آن منطقه می‏شود و در نهایت حتی می‏تواند به صورت دومینو وار میزان بارش را بیشتر از حد طراحی سد در مناطق اطراف کند.

** عواقب طراحی‏های غلط سدها

به گفته قنادی اسلامی، در مواردی طراحی‏های غلط سد و مکان یابی اشتباه سدها عملا باعث می‏شود که میزان حجم آبی که در نظر گرفته شده تامین نشود و یا کیفیت آن شدیدا کاهش یابد. در مواردی هم، مکان یابی غلط سدها می‏تواند باعث حل شدن نمک یا مواد دیگر در آب شده و باعث کاهش شدید کیفیت آب در دراز مدت شود زیرا پس از آبیاری زمین‏های کشاورزی در پایین دست این سدها به دلیل بالابودن املاح آب به مرور زمان پس ازگذشت دهه‏ها می‏تواند باعث شور شدن خاک شوند چرا که هرگونه نمک و املاحی در آب، پس از تبخیر و استفاده در زمین‏های زراعی، باقی می‏ماند و به مرور تجمع پیدا می‏کند حتی اگر بارش در آن مناطق بسیار کم باشد.

وی عنوان کرد: هدایت جریان‏های سیلابی به سمت سدها، باعث بیابان زایی در سایر نقاط و ایجاد گرد و خاک می‏شود و تغذیه سفره‏های زیر زمینی هم با مشکل مواجه می‏شود که با برداشت آب زیرزمینی بیش از توان بازیابی سفره‏های زیرزمینی،  عملا فرونشست اتفاق می‏افتد و با افزایش دما میزان تبخیر از دریاچه پشت سدها، نیز افزایش می‏یابد.

** لزوم تمرکز درمکانیزه کردن سیستم‏های مدرن آبیاری با راندمان بالا

این کارشناس حوزه آب و انرژی گفت: سدها روی سیکل‏های هیدرولوژی رودخانه‏ها یعنی تبدیل اکوسیستم رودخانه‏های بزرگ و کوچک به اکوسیستم دریاچه ای پشت سد تاثیر می‏گذارند. اصولا مدیریت مخازن سدها در کشورهای خشک و نیمه خشک به دلیل وابستگی شدید مردم به بارش باران از آسمان، بسیار پیچیده می‏شود. ما در ایران بیشتر روی تو.سعه سازه ای و سدسازی کار کرده ایم در حالی‏که نیاز داشتیم بیشتر روی مکانیزه کردن سیستم‏های مدرن آبیاری با راندمان بالا تمرکز می‏کردیم.

قنادی اسلامی در ادامه افزود: آیا تعداد سد های ساخته شده متناسب با میزان بارش در کشور است؟ آیا مکان یابی همه سدها به درستی انجام شده است؟ آیا میزان ظرفیت سدهای هر کشوری نباید متناسب با درصدی از منابع آب تجدید پذیر آن کشور باشد؟ آیا ملاحظات زیست محیطی در طراحی سدها لحاظ می‌شود؟

وی افزود: ظرفیت مخازن کل سدهای کشور بالغ بر پنجاه میلیارد مترمکعب می‏باشد.

** تضعیف مخازن و سفره های زیرزمینی به دنبال سرمایه گذاری در حوزه آبی کشور

به گفته قنادی اسلامی، بیشترین سرمایه گذاری در حوزه آبی کشور متاسفانه برای جمع آوری آب در قالب سدسازی انجام می‏گیرد در حالی که با این کار عملا باعث ضعیف شدن مخازن و سفره های زیرزمینی می‏شویم.

وی عنوان کرد: در دهه‏های گذشته، سدسازی بخش بزرگی از نماد سازندگی در جهت توسعه اقتصادی کشور بر پایه کشاورزی به مردم و جامعه معرفی شده بود که یک اشتباه استراتژیک بود. اگر خودکفایی در هر زمینه ای با توسعه پایدار در تمامی جوانب و زمینه‏ها همراه نباشد عملا باعث نابودی منابع مختلف سرزمینی و مالی می‏شود و عملا باعث صدمات جبران ناپذیری به سفره‏های آب زیرزمینی و نیز سهم و حق آبه مربوط به محیط زیست از جمله تالاب‏ها و دریاچه‏ها شده که باعث فاصله گرفتن از توسعه پایدار کشور می‏شود زیرا بسیاری از مناطق کشور از آب‏های زیر زمینی برای تامین آب در بخش‏های کشاورزی و صنعتی  و حتی آشامیدنی مصرف می‏کند و عملا برداشت زیاد از مخازن زیرزمینی بدون بازیابی کافی آن‏ها به دلیل جمع آوری و هدایت آب‏های سطحی و سیلاب‏ها به سمت سدها  باعث ورشکستگی آبی در کشور می‏شود.

کارشناس حوزه آب و انرژی  با بیان این که سدها مشکلات زیست محیطی هم می‏توانند ایجاد کنند، گفت: سدها به دلیل از بین رفتن درختان و گیاهان اطراف خود در هنگام ساخت سد، عملا باعث آزاد کردن مقداری گازهای گلخانه‏ای شده و همچنین باعث از بین بردن زیستگاه‏های طبیعی به دلیل تغییر مسیر آب می‏شود.

قنادی اسلامی بیان کرد: سدها اثرات زیادی می‏تواند روی انسان و اکوسیستم به صورت مستقیم و غیر مستقیم ایجاد کند. اکوسیستم‏های پایین دست سدها همیشه از جریان‏های آب و نیز رسوبات ناشی از انتقال جریان رودخانه تاثیر پذیری دارند که با کاهش شدید این جریان به دلیل توقف آن در پشت سد، باعث فرسایش شدید خاک در دراز مدت و میان مدت می‏شود. همچنین به دلیل عدم تغذیه ماهی‏ها در پایین دست رودخانه در پی کاهش رسوبات، عملا رودخانه به یک جریان مرده تبدیل می‏شود. البته اصطلاح علمی جریان مرده برای رودخانه‏ها، زمانی است که جریان آب رودخانه قبل از آنکه به مقصد نهایی خود همچون دریا ، دریاچه و یا تالاب برسد به دلیل مصرف بیش از حد آب در بالادست  به اتمام برسد. بعضی ماهی‏ها نیاز مند حرکت آزادانه رودخانه برای بازگشت به محل تولد خود هستند که با ایجاد سد این کار با مشکل مواجه می‏شودکه باعث کاهش کیفیت حیات در رودخانه می‎‏شود.

 وی افزود: آیا می‏توان بالانس و موازنه‏ای بین فواید سدها با مخاطرات و مضرات آن‏ها ایجاد کرد؟؟ این سوالی است که هنوز در سازمانهای بین المللی روی آن بحث‏های زیادی بین کارشناسان مطرح می‏شود. ساخت سدها هزینه‏های مستقیم، غیر مستقیم، شامل آشکار و پنهان زیادی دارند که در بسیاری موارد فقط  هزینه های مستقیم آن محاسبه می‎شوند.

این کارشناس حوزه آب و انرژی گفت:آیا در سدها هزینه های زیست محیطی در قیمت تمام شده کلی محاسبه می‏شود؟ آیا سدهایی که درکشورهای همسایه یا در کشور ما ساخته می‏شود، می‏تواند اثرات متقابلی بر محیط زیست کشورهای همجوار ایجاد نماید؟ در این خصوص آیا نیاز به دیپلماسی فعالانه آبی در کشور داریم؟ یکی از مشکلاتی که سد سازی دارد،  جلوگیری از ورود حریان رودخانه به حوضه آبریز  مربوطه است که برای مثال می‏تواند تبعات زیست محیطی زیادی روی شوری خلیج فارس بگذارد، وقتی با ساخت سد اجازه ندهیم به خلیج فارس بریزد.

**لزوم ساخت تاسیسات آب شیرین کن برای تامین آب شرب شهرهای ساحلی

قنادی اسلامی عنوان کرد: سدهایی که به دلیل کم آبی به ظرفیت اصلی خود نمی‎رسند، در آینده مدیریت حفظ و نگه داری آنها می‏تواند به یک چالش تبدیل شوند. به دلیل وضعیت کشور از نظر آبی و نیز تاثیرات تغییرات اقلیمی بر منابع آبی کشور، لازم است هزینه‏های سد سازی و نیز انتقال حوزه به حوزه آب مقاصد غیر آشامیدنی، متوقف شده و برای ساخت تصفیه خانه‎های مجهز با قدرت بازیابی بالا، ساخت تاسیسات آب شیرین کن برای تامین آب شرب شهرهای ساحلی و ایجاد تغییرات ساختاری در مسیر توسعه اقتصادی کشور از کشاورزی به صنعتی صنایع با مصرف کمتر آب و انرژی و خدماتی، اختصاص یابد.

به گفته وی، یکی دیگر از مشکلاتی که در مناطقی با بارش متوسط و کم ، سدهای زیادی احداث می‏شود این است که امکان استفاده و برداشت مفید از ذخیره پشت سد به دلیل کمی آب ذخیره شده در هنگام خشکسالی و تعدد زیاد سدها روی یک رودخانه میسر نیست و عملا میزان بهره وری مفید از یک سد کاهش قابل ملاحظه ای هم در میزان برداشت آب و هم در تولید برق دارد. سرمایه گزاری‏هایی که برای تولید برق انجام گرفته شده اما امکان بهره برداری از آن بدلیل کمی آب ذخیره در پشت سد در پی تعدد سدها وجود ندارد و فقط هزینه‏های تعمیر و نگهداری تجهیزات تولید برق به سیستم تحمیل می‏شود.

-