بررسی ابعاد فاجعه‌بار تشدید بحران منابع آبی در گفت‏ وگوی جهان اقتصاد با کارشناس حوزه آب

فریده خدادادی-منابع آب های زیرزمینی در کشور در شرایط بحرانی قر ار دارد و روبه اتمام است .

به گزارش جهان اقتصاد، با توجه به افزایش تعداد فرونشست‏ها در دشت‏های کشور باید گفت یکی از دلایل آن خشک شدن منابع زیرزمینی است که به رانش زمین نیز منجر شده است. یکی از مباحث چالش برانگیز در حوزه برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت‌ از این منابع برای تامین مصارف شرب در شهرها و برخی از روستاها است که از طریق حفر چاه‌های متعدد در محدوده شهرهاست که نباید از آن ساده گذشت به همین دلیل برای حفظ منابع آب زیرزمینی باید بیش از گذشته تلاش کرد.

 در این زمینه با علی قنادی اسلامی، کارشناس آب و انرژی به گفت ‏وگو پرداخته ایم که در ادامه می‏خوانید.

**تاثيرات كاهش آب‏های زيرزمينی درکشور

این کارشناس حوزه آب و انرژی اظهار کرد: با توجه این که 70 درصد از سطح کره زمین از آب پوشیده شده است اما تنها کمتر از سه درصد آن آب شیرین است که به صورت یخچال‏های طبیعی، آب‏های سطحی (همچون رودخانه‏ ها، دریاچه ‏ها و تالاب‏ها) و نیزآب‏های زیرزمینی است.

قنادی اسلامی بیان کرد: ايران در منطقه خشك و نيمه خشك كره زمين قرار گرفته است كه تغييرات اقليمی و گرمايش جهانی در چند سال گذشته، باعث كم آبی بيشتر دركشور شده است.

** خشکیدگی ایران

به گفته وی، خشكسالی يك پديده طبيعی بوده كه می‏تواند از ماه‏ها تا چند سال ادامه پیدا کند و ازهزاران سال پيش تاكنون بشر با اين پديده مواجه بوده است اما پديده خشکسالی موقتی است. از آمارهای بارش هفتاد ساله در ايران هم می‏توان فهميد كه خشكسالي در گذشته هم اتفاق افتاده است اما امروزه در کشور با «خشکیدگی ایران» روبرو شده‏ایم .

این کارشناس حوزه آب و انرژی با اشاره به اینکه به ورشکستگی کامل آبی و روز پایان آب Day Zero نزدیک می‏شویم. بیان کرد: امروزه بشر با سه چالش اصلی روبرو است که می‏توان به کمبود آب شیرین، تغییرات اقلیمی و نیز بیابان زایی اشاره کرد. متاسفانه کشور ما همزمان با هر سه مورد  به صورت کاملا جدی مواجه شده است و اگر به همین روند ادامه دهیم در آینده با خشک شدن کامل کشور و نابودی منابع طبیعی مرتبط با آب روبرو می‏شویم.

** کاهش هرساله بيش از نيم متر از سطح آب‏های زيرزمينی

قنادی اسلامی با بیان این که يكی از شاخص‏های بحران آبی در هر كشوری،كاهش سطح آب‏های زيرزمينی و حتی درياچه‏های آن كشور است، گفت: در كشور ما مطابق اعلام سازمان‏های مربوطه، هرساله سطح آب‏های زيرزمينی بيش از نيم متر كاهش می‏يابد؛ مطابق آمار فائو هر كشوری كه بيشتر از 40 درصد آب تجديدپذيرخود را برداشت نمايد عملا به سمت ناپايداری منابع آبي خود پيش می‏رود و با بحران آبی روبرو خواهد شد، اين رقم در كشور ما بالای 70 درصد ذكر می‎شود كه رقم بسيار بالايی است و عملا فاجعه آبی در آينده را نشان می‏دهد و سازی است که صدایش سال‏های آینده به صورت بلند شنیده خواهد شد.

وی عنوان کرد: بيشترين مصرف آب در بخش كشاورزي بوده است كه حدودا 90 درصد كل مصرف آب را تشكيل می‏دهد و بخش قابل توجهي از اين مصرف نيز از منابع زير زمينی است که به دليل برداشت زياد و بي‏رويه آب از منابع زير زمينی همزمان با كاهش بارش‏ها در پی تغييرات اقليمی و افزايش دما عملا علاوه بر كاهش سطح آب‏های زيرزميني و فرونشست‏های ايجاد شده، باعث می‏شود كه توان و پتانسيل جذب آب در آبخوان‏ها به دليل فروشست زمين و از بين رفتن خلل و فرج لايه‏ های زمين، كاهش يافته و در مواردی از بين برود.

این کارشناس حوزه آب و انرژی با اشاره به موقت بودن تنش‏های آبی در كشورهای توسعه يافته، عنوان کرد: علت آن تغييرات اقليمی یعنی كاهش بارش و يا افزايش دما بوده است اما دركشورما به دليل وجود مولفه ‏های انسانی و برداشت بی رويه ازاين منابع به يك بحران مزمن و هميشگی تبديل شده است.

وی افزود: آسيب رسيدن به منابع آب زيرزميني در هر کشوری می‏تواند،عواقب خطرناكی برای امنيت آبی-غذايی و نيز اقتصادی-اجتماعی ايجاد كند و در كشور ما هم به دليل توسعه نامتوازن و کشاورزی ناپايدار وعدم توجه به آمايش سرزميني، می‏تواند تاثيرات مخرب و غير قابل بازگشت به همراه داشته باشد.

به گفته قنادی اسلامی، اگر به كاهش سطح آب‏های زيرزمينی به صورت ساليانه دقت كنيم، متوجه می‏شويم كه منابع آب زيرزمينی به صورت ناپايدار مديريت می‏شود. کلمه خشكسالي بیشتر برای بیان قضاوت‏ های ما نسبت به آب‏های سطحی و كاهش دبی رودخانه‏ ها است در حالی كه وضعيت آب‏های زيرزمينی به مراتب بحرانی‏تر است .

** بحران آب‏های زیرزمینی همچون کوه یخ شناور در دریاست

وی افزود: اخیرا در پی عدم اختصاص حق آبه محیط زیست (ارتباط مستقیم با آب) و احتمالا موارد غیرمرتبط آبی همچون آلودگی، مشکلاتی در تالاب هورالعظیم پیش آمد که بازتاب نسبتا وسیعی در جامعه داشت و بسیاری از مردم آن را به تصویر کشیدند اما یادمان باشد که بحران آب‏های زیرزمینی همچون کوه یخ شناور در دریاست که فقط نوک قله آن دیده می‏شود و ابر بحران و فاجعه عظیمی در آینده به صورت تدریجی تمام کشور را فرا می‏گیرد.

** امکان احیاء آب‏های زیرزمینی دشوار وغیر ممکن است

این کارشناس حوزه آب و انرژی گفت: بحران آب‏های زیرزمینی در کشور به دلیل عدم امکان در به تصویر کشیدن، مغفول مانده است و برخلاف تالاب هورالعظیم، امکان احیاء آن بسیار دشوار و حتی غیر ممکن است. عموما بازيابی منابع آب‏های زيرزمينی و آبخوان‏ها بر خلاف آب‏هاي سطحي به زمان بسيار زيادی نياز است و حتي در مواردی هم عملا امكان پذيرنبوده و برای هميشه آن منابع از بين خواهند رفت.

قنادی اسلامی بیان کرد: در چند دهه گذشته تعداد چاه‏های مجاز و غير مجاز بسيار افزايش يافته و اين در حاليست كه كلمه مجاز بودن برای چاه در بسیاری از موارد فقط به معنی داشتن مجوزهای لازم از مراجع مربوطه است و مواردی چون متناسب بودن میزان برداشت آب ازآن مكان با پتانسیل و ظرفيت محيط زيست و اكوسيستم مربوطه در راستای حفظ پايداری درعمل مطرح نیست. از سویی تكليف چاه‏هاي غيرمجاز هم كه روشن است؛ وقتی در اكثر مناطق كشور با كاهش سطح آب‏های زير زمينی روبرو هستيم، نشان از ناپايداری و عدم توجه به پتانسیل آبی در کشور دارد.

وی با اشاره به تاکید اكثر کارشناسان كشاورزی نسبت به راندمان آبياری و يا اصلاح الگوی كشت و... عنوان کرد: مشكل اصلی ما فراتر از اين بوده و نيازاست كه در درجه اول مسير توسعه اقتصادی كشوراز كشاورزي به صنعت و خدمات تغيير كامل پيدا كند. متاسفانه در كشور ما و چند كشور محدود ديگر كه آن‏ها هم از كمبود آب و يا كمبود زمين رنج می‏برند، محور توسعه خود را بر مبنای كشاورزی و خودكفايی گذاشته‏اند كه همگی با مشكل و ناپايداری در توسعه روبرو شده‏اند، با اين كار بيشترين آسيب را به منابع آب و خاك وارد می‏كنيم.

این کارشناس حوزه آب و انرژی عنوان کرد: متاسفانه تغيير استراژی مسير توسعه كشور از كشاورزی به سمت صنعت و خدمات به سادگی امكان پذير نيست زيرا جمعيت قابل توجهی در اين حوزه اشتغال به كار دارند و هرگونه تغيير درآن، زمان بر بوده و به سادگی ممكن نيست و نياز به تعريف مجدد مسير توسعه كشور در مقياس حاكميتی دارد.

قنادی اسلامی گفت:پيش بينی می‏شود، اگر به همين مسيرموجود ادامه دهيم ديگر در آينده فقط با پديده خشكسالي مواجه نخواهيم بود بلكه با خشك شدگی اكثر نقاط كشور روبرو می‏شويم و بحران آبی به صورت مزمن دامن گير كل كشور می‏شود و با بارش‏های حتی سيل آسا درآينده (در ترسالي‏ها) مشكل حل نخواهد شد زيرا ديگر آبخوان‏ها توان بازيابی را به دلايل مختلف از دست خواهند داد. دليل آن هم نه تغييرات اقليمی و افزايش دما بلكه برداشت‏های بی‏رويه انسانی از منابع آبی است.افزايش دمای موضعی در پی از بين رفتن پوشش گياهي هر منطقه هم به صورت دومينو وار مشكلات را تشديد می‏كند و باعث بيابان زایی می‏شود.

** استراتژی خودکفایی، بزرگترین آسیب برای منابع آبی-خاکی کشور

به گفته قنادی اسلامی، استراتژی خودکفایی به خصوص کشاورزی  ناپایدار و نیز صنایع آب‌بر در دنیای مدرن امروزی، بزرگترین آسیب را به منابع آبی-خاکی کشورمی‏رساند.بدون تغییراین استراتژی در مقیاس حاکمیتی بنظر نمی‏رسد درآینده امیدی به بهبود وضعیت منابع آبی داشته باشیم.

وی بیان کرد: ازسالیان گذشته تمامی نظام‏های موجود در کشورهای خشک و نیمه خشک خاورمیانه، بر پایه آب شکل گرفته اند، درست برعکس نظام‏های موجود دراروپا که بر پایه زمین شکل گرفتند. این موضوع اهمیت بالای آب را در داخل کشور و نیز درحوزه فرامرزی که نیازمند دیپلماسی قدرتمند در آب هستیم، نشان می‏دهد.

این کارشناس حوزه آب و انرژی بیان کرد: در کشور ما بیشتر روی مدیریت توزیع آب برنامه ریزی می‏شود در حالی که باید با ایجاد تغییرات ساختاری در سیاست‏های کلی مسیر توسعه اقتصادی کشور، تقاضای آب را هدفمند کرده و مدیریت آن در راستای افزایش بهره‌وری صورت گیرد. اما متاسفانه مدیریت مصرف آب در کشورجای مدیریت تقاضا را گرفته است.

قنادی اسلامی با بیان اینکه جریان رودخانه ای که به مقصد نهایی خود نرسد، را رودخانه مرده می‏گویند افزود: تقریبا اکثر رودخانه‏ های کشوربه دلیل ازدیاد برداشت به مرگ نزدیک شده‏ اند.

وی خاطر نشان کرد: اخیرا مطابق بررسی که در مجله نیچر چاپ شده است، به میزان برداشت آب‏های زیرزمینی در مناطق مختلف ایران اشاره شده است و نشان می‏دهد که طی پانزده سال حدود 74میلیارد مترمکعب از آب‏های زیرزمینی کم شده‏است که این کاهش در مراکز پرجمعیت، مناطق صنعتی و مراکز کشاورزی بوده است. همچنین در این تحقیق به ارتباط کاهش سطح آب‏خوان‏ها با شوری آب‏های زیرزمینی و نیز شوری زمین کشاورزی که می‏تواند منجر به کاهش محصول و کیفیت آن شود پرداخته شده است، وقتی آب‏های زیرزمینی بیش از حد برداشت شود، آب باقیمانده در زیر زمین شور و غیرقابل استفاده خواهد بود و در دراز مدت خاک را هم شور می‏کند.

** بحران منابع آبی در کشور بسیار عمیق است

این کارشناس حوزه آب و انرژی تصریح کرد: یادمان باشد که بحران منابع آبی در کشور بسیار عمیق شده‌اند و راه‌حل‏های سطحی دیگر نمی‏تواند به عنوان مسکن، حتی اثرات موقتی روی مشکلات داشته باشند.

قنادی اسلامی، یکی از پیامدهای مهم کاهش منابع آب‏های زیر زمینی که به خشکی مناطق منجر می‎شود را ایجاد مهاجرت‏های ناخواسته درون سرزمینی برشمرد و گفت: این مساله می‏تواند جغرافیای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی یک کشور را تغییر دهد و حتی جغرافیای حیات وحش را می‏تواند دستخوش بحران کند زیرا روی امنیت غذایی آن‏ها تاثیر مستقیمی می‏گذارد. همچنین می‏توان گفت که تنش‏های اجتماعی- قومی به دلیل نبود امنیت آبی دور از ذهن نخواهد بود. آسیب پذیرترین قشر هم در این خصوص کسانی هستند که مستقیما معاش آن‏ها به مصرف آب مرتبط است. بحران آب‏های زیرزمینی در کشورهای متکی به کشاورزی می‏تواند زمینه ساز بحران‏هایی درعرصه ‏های دیگر ایجاد کند که به درماندگی آن کشورها در اداره همه بخش‏های آن جامعه منتهی شود.

وی تصریح کرد: متاسفانه مشکلی که در خصوص کم آبی درکشور وجود دارد این است که می‏توان بحران آب را به تغییرات اقلیمی و شرایط طبیعی نسبت داد، در حالی که اصلی‏ترین دلیل بحران به وجود آمده  به دلیل فعالیت‏های انسانی است.