واکاوی پرسش «نیاز ایران به شرق یا شرق به ایران؟» در گفت‌وگوی جهان اقتصاد با محمود خاقانی

مهمترین سیاستی که باید شفاف سازی شود این واقعیت است که آیا این ایران است که به شرق نگاه می کند و یا این شرق است که به ایران نیاز دارد و ایران را متقاعد به همراهی با شرق می کند؟ اگر همراهی و رفاقت با شرق برای ایران منفعتی در بر دارد این منافع چه هستند که تاکنون قابل لمس برای مردم نبودند؟ آیا در پنهان شرق و غرب در باره ایران با هم هماهنگ و همدست هستند؟ آیا عقلائی نیست که درسیاست مذاکره با آمریکا از طریق واسطه تجدید نظر شود؟ چرا از مذاکره مستقیم با آمریکا نگران هستیم؟ مذاکره از طریق وکالت مع الواسطه به شرق و اروپا با آمریکا و مذاکره مستقیم با آمریکا چه فرقی دارند؟ بالاخره طرفی که تحریم کرده و طرف‌هائی که  از تحریم‌ها سود می‌برند و تبعیت می‌کنند آمریکا و واسطه‌ها هستند یا نه ؟

در همین زمینه، محمود خاقانی کارشناس بین المللی انرژی، در گفت‌وگو با خبرنگار جهان اقتصاد اظهار کرد: تامین امنیت انرژی درقرن نوزدهم و بیستم در راس سیاست خارجی اروپا و آمریکا قرارداشت و به همین منظور انگلیس و آمریکا با اطلاع شوروی سابق (روسیه امروز) دولت منتخب  مردم ایران را در سال 1332 با کودتای نظامی برکنار کردند و حکومتی را روی کار آوردن که محتاج به حمایت آنها باشد.

وی تصریح کرد: بعد در دورانی که هیچگونه رابطه سیاسی و دیپلماتیک بین آمریکا و چین وجود نداشت در اسفندماه سال 1349  (مارس 1971) چینی‌ها در جریان مذاکرات صلح ویتنام، گفتگوهایی را با آمریکایی‌ها شروع و تیم ملی پینگ‌پنگ آمریکا را به پکن دعوت کردند .

وی در ادامه گفت: در این تیم تعدادی از دیپلمات‌های آمریکائی  نیز حضور داشتند که مخفیانه با مقامات چینی گفتگو کردند و این مذاکرات سرانجام به سفر پنهانی هنری کیسینجر مشاور امنیت ملی دولت ریچارد نیکسون به پکن در خردادماه 1350 (ژوئیه سال ۱۹۷۱ ) انجامید ، با ابتکار هنری کسینجر که به سمت وزارت امورخارجه آمریکا نیز منصوب شد ریچار نیکسون درچارچوب دیپلماسی پینک پنک درسال 1351 ( سال 1972 ) به چین رفت ودرملاقات با مائو رهبر چین پس از 25 سال جدائی بین دو کشور روابط اقتصادی ، سیاسی و دیپلماتیک برقرار شد.

خاقانی ادامه داد: در اردیبهشت ماه 1400 دوکشورپنجاهمین سالروز دیپلماسی پینگ پنگ را جشن گرفتند و اظهار امیدواری کردند   مذاکرات مستقیمی  که بین طرفین در جریان است موجب برطرف شدن تنش های پیش آمده بین چین و آمریکا شود و یکسال بعداز توافق با رهبر چین «مائو» ریچارد نیکسون به مسکو رفت و با دولت وقت شوروی سابق «برژنف» قرارداد تنش زدائی و کنترل سلاح‌های هسته ای را  امضاء کرد که هنوز هم معتبر است. درواقع چین و روسیه برای حل تنش ها بین خودشان به طور مستقیم مذاکره می کنند.

وی با بیان اینکه سیاست تنش زدائی بین شرق و غرب آن روزگار درجهان آثاری داشت گفت: بطور مثال درایران قدرت های آن زمان به همکاری در رقابت های اقتصادی پرداختند و ذوب آهن اصفهان با همکاری شرق و غرب ساخته شد ، گاز ایران از طریق خط لوله به شوروی سابق صادر و از مسیر شوروی سابق به اروپا صادر شد و طرح های زیادی درصنعت نفت و گاز اجرا شدند.

به گفته خاقانی، در فروش تسلیحات به ارتش هم شوروی‌ها فروختند وهم غربی‌ها درواقع جایگاه ژئو حمل و نقل ، ژئو تجارت ، ژئو اقتصاد انرژی بین حوزه دریای کاسپین – خزر و خلیج فارس ایران نقش مهمی برای تنش زدائی  بین شرق و غرب در تامین امنیت انرژی شرق و غرب ایفا  کرد.آیا ایران نمی تواند همین نقش را امروز هم ایفا کند؟

وی بیان کرد: تحلیل گران معتقدند که پیشنهادهای اخیری که هیات چهل نفره ایران روی میز مذاکرات  دروین گذاشتند و وین را ترک کردند احتمالا" با هماهنگی شرکاء و حامیان شرقی ایران تهیه شده است. اگر چه یک  دیپلمات سابق و تحلیل‌گر روزنامه گاردین با انتشار یادداشتی با عنوان آمریکا به دنبال حمایت روسیه و چین برای نجات توافق هسته ای ایران است، ادعا کرده که  پیش‌نویسی که ایران روی میز مذاکرات وین  گذاشت  حتی شرکای شرقی  ایران را هم غافل‌گیر کرده است.

وی معتقد است آلمان به نظر می‌رسد به نمایندگی از سوی غربی‌ها این پیشنهادها را غیر قابل قبول توصیف کرده است و بنابراین ، این انتظار می‌رفت و همانطور که روز سه شنبه 16 آذرماه 1400 اعلام شد مذاکرات وین همچنان معطل خواهد ماند و تحول خاصی صورت نخواهد گرفت.

**روابط ایران و غرب گروگان روابط شرق با غرب

وی عنوان کرد: درحال حاضر نظیر  سالهای دهه 1350 ( 1971  و 1972 میلادی  ) بین شرق و غرب تنش‌هائی پدید آمده  که هم شرق و هم غرب خواهان حل و فصل اختلافات درچارچوب دیپلماسی های غیر میدانی هستند و طبیعی است دراین میان جایگاه ایران به عنوان یک دروازه طلائی بین دریای کاسپین – خزر و خلیج فارس درتامین امنیت انرژی مورد نیاز شرق و غرب را نمی شود نادیده گرفت.

وی با اشاره به اینکه چین  علی رغم امضاء سند همکاری  راهبردی 25 ساله با ایران تاکنون سرمایه گذاری عمده و چشم گیری در ایران نکرده است گفت: این درحالی است که سرمایه گذاری های قابل توجهی در  عراق ، امارات متحده عربی ، عربستان ، عمان ، پاکستان وکشورهای آسیای مرکزی ، جمهوری آذربایجان ، ترکیه و... اخیرا" با روی کار آمدن طالبان در افغانستان به منظور فعال سازی خط لوله انتقال گاز ترکمنستان ، افغانستان ، پاکستان به هند  با همکاری روسیه کرده است.

وی خاطرنشان کرد: اخیرا" روزنامه فایننشنال تایمز چاپ لندن  به نقل از مقام‌های چینی و طالبان گزارش داده که شرکت‌های معدنی چینی در حال جستجوی فرصت‌ها در افغانستان برای دسترسی به ذخایر لیتیوم و مس این کشور هستند.

وی در ادامه گفت: به همین دلیل چین نمی خواهد که در منطقه بین  ایران و هیچ کشوری درگیری نظامی رخ دهد. آنچه برای چین مهم است رابطه با ایران به منظور تامین امنیت انرژی (نفت خام) مورد نیاز چین با قیمت ارزان می باشد و بس و درواقع سفر اخیرمقامات امارات متحده عربی به تهران و دعوت از رئیس جمهوری ایران برای سفر به امارات در چارچوب سیاست های تنش زدائی شرق و غرب و همکاری برای جلوگیری از توسعه دیپلماسی میدانی در خلیج فارس و حوزه دریای کاسپین – خزر است.

**روابط نظامی و امنیتی

خاقانی اظهار داشت: علی رغم اینکه شرق و غرب توافق دارند که در منطقه از هرگونه برخورد نظامی جلوگیری کنند این توافق را هم  دارند که با توسعه ایران هراسی غرب به کشورهای حوزه خلیج فارس حوزه دریای کاسپین – خزر تسلیحات بفروشد و همکاری شرق با ایران در چارچوب روابط اقتصادی تحت عنوان دور زدن تحریم ها از طریق کاسبان تحریم  در صنایع نظامی و امنیتی و فروش نفت خام  و قاچاق فرآورده های نفتی و غیره  متمرکز  باشد.

وی با بیان اینکه  برای دریافت بهای کالاهای فروخته شده و خدمات ارائه شده به ایران چین باید نفت خام ایران را برداشت کند عنوان کرد: علاوه برآن چین با نفت خام  ارزان ایران موفق شده است که ذخائر راهبردی قابل توجهی در چین ایجاد  کند که اخیرا" جو بایدن رئیس جمهورآمریکا از چین خواست که با همکاری آمریکا از ذخائر راهبردی نفت خام  به بازار عرضه کنند تا قیمت های نفت خام دربازار کاهش پیدا کنند و درواقع چین سیاست دیپلماسی انرژی کنترل قیمت های نفت خام توسط کشورهای عمده مصرف کننده را پایه گذاری کرده است. چگونه ؟

**همکاری چین و آمریکا در تامین امنیت انرژی دو کشور؟

وی مطرح کرد: اگرچه آمریکا با تولید نفت وگاز های غیر متعارف (مشهور به شیل اویل و شیل گاز) به یک کشور صادر کننده نفت خام و گاز طبیعی مایع تبدیل شده ، اما واقعیت این است که آمریکا نفت خامی را صادر می کند که درآمریکا قابل فرآورش نیستند و به نفت خام های وارداتی از کشورهائی نظیر عراق نیازمند است و بنابراین، آمریکا و چین منافع مشترک در کنترل بازار بین المللی انرژی و قیمت‌های نفت خام دارند.

وی افزود: با این تفاوت که چین نفت خام ارزان می خواهد و شرکت‌های نفتی آمریکائی برای اقتصادی نگه داشتن تولید نفت خام و گاز طبیعی غیر متعارف وسرمایه گذاری هائی که در مناطقی نظیر دریای کاسپین – خزر کرده اند  به قیمت‌های بالا نیاز دارند و روسیه و عربستان هم قیمت بالانفت خام را می پسندند.

وی با اشاره به اینکه دولت چین و دولت بایدن در آمریکا موافق قیمت پائین نفت خام هستند گفت: چرا جو بایدن به قیمت های پائین نفت خام نیاز دارد؟ به این دلیل که انتخابات میان دوره ای کنگره آمریکا نزدیک است. تورم در آمریکا رو به افزاش چشم گیری دارد و همه نظرسنجی ها نشان می دهد که حزب جمهوری خواه درشرایط خوبی قرار گرفته  و ممکن است که دموکرات ها اکثریت کنگره را به جمهوری خواهان واگذار کنند و  نامزد ریاست جمهوری دموکرات درانتخابات سال 2024 ممکن است شکست بخورد.

وی می گوید: درهمین حال چین به نقت خام ارزان برای حفظ میزان رشد اقتصادی اش نیازمند است و بنابراین ، برخی از کارشناسان معتقدند که ثبات و حفظ قیمت های نفت خام در بازار در سطحی که به نفع اقتصاد چین وآمریکا باشد نظیر دیپلماسی پینک پنک دو کشور را به هم نزدیک کرده است.

وی ادامه داد: درهمین حال روسیه از قیمت بالای نفت خام در دیپلماسی انرژی فروش گاز طبیعی به  اروپا و افزایش بهای گاز مصرفی اروپا منفعت می برد. البته در منطقه و ایران کاسبان تحریمی که تحریم ها را به اصطلاح دور می زنند و مافیاهای مختلف دارو، قاچاق فرآورده های نفتی ، ارز و غیره منتفع هستند.

وی با بیان اینکه درهرحال به نظر برخی از کارشناسان اینکه گفته می شود نگاه ایران به شرق باید با دقت بیشتری مطرح شودگفت: درواقع این شرق است که به ایران توجه دارد و چین با توجه به اینکه نفت خام ایران را ارزان می خرد ( برخی ازتخمین ها بدلیل دور زدن تحریم ها حاکی از حدود بشکه ای 24 دلار) و با انبارهای ذخیره نفت خام راهبردی که بین 220 میلیون بشکه تا 600 میلیون بشکه تخمین زده می شود این امکان را برای چین فرآهم آورده است که وقتی قیمت نفت خام در بازار گران می شود خرید نکند و از بازار بیرون برود.

خاقانی بیان کرد: خروج چین از بازار خرید نفت خام به عنوان بزرگترین وارد کننده نفت خام  ثابت شده است که روی قیمت‌ها تاثیر می گذارد و به طور مثال درماه اکتبر سال جاری میلادی به گزارش رویترز چین در مقام مقایسه یا ماه سپتامبر 2018 کمترین واردات نفت خام را داشته است.

وی افزود: چین  درماه اکتبر 2021 روزانه  حدود سی وهفت میلیون و هشتصد هزارتن  معادل هشت میلیون و نهصد هزاربشکه نفت خام وارد کرد که کمتر از نه میلیون و نهصد و نود ونه هزاربشکه درروز نفت خامی است که  درماه سپتامبر 2018 و کمتر از ده میلیون و دویست هزار بشکه درروز نفت خامی است که درماه اکتبر 2021 وارد کرده است.

به گفته این کارشناس حوزه انرژی، درواقع چین بین ژانویه تا اکتبر سال جاری مسیحی 2021 به طور میانگین روزانه ده میلیون و دویست و ده هزاربشکه نفت خام وارد کرده است که حدود هفت ودودهم درصد کمتر از سال قبل است و این درحالی است که دراین مدت قیمت نفت خام حدود 62 درصد افزایش بها داشته است.

خاقانی معتقد است چین در دورانی که ویروس کرونا در جهان همه گیر شد سود بسیاری کرد و درآن زمان که اکثر کشورها نفت خام نمی خریدند چین دلار های ذخیره ای را به نفت خام تبدیل کرد و گفته می شود که در دوران شیوع و همه گیری اولیه ویروس کرونا چین روزانه با واردات نفت خام ارزان و انبار کردن روزانه حدود 200 تا 300  میلیون دلار سود کرد.

وی با اشاره به اینکه آمار نشان می دهد که چین صادرات فرآورده‌های نفتی را هم کاهش داد عنوان کرد: درهمین حال واردات گاز طبیعی به چین از طریق خطوط لوله و گاز طبیعی مایع LNG نسبت به سال گذشته حدود 25 درصد افزایش داشته است و کارشناسان معتقدند که درماه نوامبر و دسامبر سال جاری احتمالا" چین واردات نفت خام از ایران را با توجه به تاخیری که روزسه شنبه 16 آذرماه 1400 توسط وزیر امورخارجه ایران دررابطه با ادامه مذاکرات وین  اعلام شد افزایش خواهد داد.

خاقانی تصریح کرد: دولت سیزدهم به نظر می رسد تصمیم گرفته است به قیمت افزایش فشارهای اقتصادی برمردم ایران تا هر اندازه که باشد درصورتی اجازه فعال شدن برجام را بدهد که دولت بایدن با دستور حکومتی دستور حکومتی دولت ترامپ را ابطال کند و چین و روسیه (شرق) هم از این تصمیم ایران حمایت می کنند.

وی در پایان اظهار داشت: آنها نیز نقطه شروعی برای مبارزه با تحریم‌های آمریکا علیه چین و روسیه را شناسائی خواهند کرد و درهمین حال شرق با کارت ایران برای حل وفصل اختلافات با آمریکا و متحدان اروپائی آمریکا همچنان بهره برداری می کند و درواقع این نگاه شرق به ایران است که در روابط بین ایران و شرق تاثیرگذار است و نه نگاه ایران به شرق.