فریده خدادادی-تالاب هامون که روزگاری سومین دریاچه بزرگ ایران و هفتمین تالاب بین‌المللی جهان بوده است، این روزها از خشکی و بحران بی‌آبی رنج می‏برد.

به گزارش جهان اقتصاد؛ با توجه به بارش‌های اخیر قرار بود که دریچه‌های سد کمالخان باز شود تا آب در تالاب هامون جریان پیدا کند اما تاکنون این مساله اتفاق نیافتاده است و این مساله شرایط را برای ساکنین این منطقه درتامین آب برای شرب دچارمشکل کرده است و معیشت آن‏ها را به مخاطره انداخته است.

درادامه با علیرضا سروری نژاد، رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی وآبخیزداری استان سیستان و بلوچستان به گفتگو پرداخته‌ایم که درادامه می‏خوانید.

رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان اظهارکرد: با توجه به این که بند کمال خان یک بند یا سد انحرافی است که ماهیت آن با سدهای مخزنی و ذخیره‌ای متفاوت است، احداث این نوع سازه‏های انحرافی به دلیل این است که آب پیش از رسیدن به سد از سمت راست یا چپ به سایرمسیرها منحرف و برای مصارف متعدد استفاده شود بنابراین فلسفه ایجاد این بند انحرافی در این بوده است که آب را پیش از سرریز شدن انحراف دهند که قاعده آن در بین ایران و افغانستان به طور حتم معادلات هیدروپولوتیک و سیاست‏های حاکم منطقه است تا قابلیت در دسترس بودن آب را برای ما برای چانه‌زنی‏های آتی بر سر آب با چالش مواجه سازند.

سروری نژاد افزود: تالاب هامون یک تالاب بین‌المللی است و در کنوانسیون‏های متعدد از جمله کنوانسیون 1997 به عنوان تالاب بین‌المللی شناخته شده و همچنین در سال 2015 به عنوان ذخیره‌گاه زیست کره، ثبت جهانی شده است پس از حیث داخلی و بین المللی شناخته شده است و مساحت آن در ایران بالغ بر 382 هزار هکتار است.

وی افزود: به دلیل قرار گرفتن سیستان در کریدور بادی، این بادها از بالای ترکمنستان عبور و پس از عبور از  ارتفاعات شرقی قاین، بیرجند و سر بیشه به منطقه سیستان ورود پیدا می‎کند و از شمال و غرب تالاب هامون به سمت شرق و جنوب شرقی مسیر بادها و طوفان‏ها  ادامه دارد. این بادها هر زمان تالاب هامون بدون پوشش گیاهی و رطوبت باشد، هر آنچه در سطح موجود باشد از جمله رسوبات را به سمت سیستان روانه و به نوعی به سمت افغانستان گسیل می‏کند.

وی ادامه داد: نبود آب در تالاب هامون آسیب‏های جدی و اساسی بر پیکره سیستان و حتی خود افغانستان وارد خواهد کرد و کارکردهای صدگانه زیست محیطی و خدمات تالاب به ساکنین را از مردم دریغ می‏کند که با کاهش ورود سیلاب‏ها در دو دهه اخیر از افغانستان و احداث این بند انحرافی این موضوع کاملا حاد شده است و تداوم این روند می‏تواند خطرات و آسیب‏های جدی را برای منطقه از حیث زیست محیطی و آلوده کردن هوای منطقه ایجاد کند.(در سال 2014 زابل را به عنوان آلوده ترین شهر دنیا اعلام کردند)

رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان گفت: موضوع هامون و تالاب هامون به عنوان آسیب پذیرترین بخش حوزه هلمند است که 81 درصد آن در افغانستان ، 4 درصد در پاکستان و مابقی در ایران است و از طرفی بهره برداران این منطقه به ویژه ساکنین منطقه سیستان که حداقل دارای تراکم 260 نفر در کیلومتر مربع است و متراکم ترین جمعیت در شرق کشور را به خود اختصاص داده است با انواع بیماری‏های چشمی، ریوی، خونی و قلبی مواجه می‏سازد؛ ضمن این که معیشت ساکنین منطقه را که از تالاب بهره مند بودند را نیز به مخاطره خواهد انداخت و سایر بخش‏ها همانند حمل و نقل، ترانزیت و... را با آسیب روبه رو می‎کند.

رئیس اداره آبخیزداری و حفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان، حیات منطقه سیستان با جمعیتی بالغ بر 400هزار نفر که بین 60 الی 70درصد آنها بهره برداران کشاورزی وبخش دیگر مشاغل اداری و خدماتی و بخش دیگر نیز که صیاد هستند بنابراین بخش بزرگی از معیشت مردم از طریق خدمات زیست محیط تالاب هامون منتفع می‏شد بنابراین وقتی آبی در هامون‏ جاری نشود، در منطقه ای مانند سیستان بادهای موسوم به  120 روز بوده است تا 180 روز هم ادامه داشته است .

سروری نژاد عنوان کرد: بیشترین تبخیر و تعریق در  ایران مربوط به منطقه سیستان به میزان 5 هزار میلیمتر است یعنی 5 متر آب در طول سال می‏‏تواند از منطقه سیستان تبخیر شود، این تالاب در زمانی به علت وجود این رطوبت همانند کولر آبی برای مردم منطقه سیستان عمل می‏کرد و مانع از وزود ریزگردها به تالاب هامون بود اما سال هاست که به دلیل خشکی هامون باید مردم منطقه ریز گردها را تحمل کنند و می‏توان گفت منطقه به فاجعه ای تبدیل شده است که با انحراف رودخانه از مسیر بند کمال خان با وضعیت اسفناکی روبه رو خواهیم شد که می‏تواند در بسیاری از مباحث تاثیر منفی بگذارد و روند تغییر معیشت از کشاورزی و صیادی به سایر مشاغل را با مشکلات مواجه سازد زیرا ایجاد هر کارخانه، کارآفرینی و مشاغل جایگزین در منطقه سیستان به جای مشاغل وابسته به کشاورزی با هجوم شن‏های روان و ریز گردها از آسیب‏های جدی بی نصیب نخواهند بود بنابراین وضعیت سیستان به وخامت شدید خواهد رسید و باعث مهاجرت ساکنین منطقه خواهد شد و امنیت ملی را در این منطقه استراتژیک به خطر می‎اندازد.

وی تاکید کرد: برای رفع چالش‎های موجود دو سمت ایران و افغانستان ، برادران افغانی و دولتمردان آن‏ها این همکاری را داشته باشند. افغانستان طبق معاهده 1351 جمعا 820 میلیون متر مکعب را به ایران بدهد که با توجه به حجم سیلاب در سال معادل 26 متر مکعب در ثانیه است و از طرفی در جدول پروتکل‏های الحاقی میزان حقابه منطقه از آب شرب و کشاورزی به عنوان حقابه سیستان و زابل نام برده می‏شود، مشخص است که هر ماه با چه میزان دبی و حجم آب را به ما تحویل دهد بنابراین اگر بخواهند الزامات قرارداد 1351 را متعهد شود از نظر قواعد بین المللی این 820 میلیون متر مکعب باید به صورت ماهانه طبق معاهده، سر مرز ایران و افغانستان در منطقه ورود آب به سیستان و رودخانه پریان مشترک حداقل در سه مدخل تحویل ایران دهند. 

رئیس اداره آبخیزداری وحفاظت خاک اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان افزود: در اولین همکاری طبق معاهده باید عمل شود چراکه خلف وعده از نظر بین المللی آن‏‏ها را زیر سوال خواهد برد.

وی افزود: ما و قوانین بین المللی به ویژه قوانین در چند دهه اخیر به سمت بدیهیاتی رفته است که رودخانه‏های مرزی و حوضه‏های آبخیز مرزی و بین المللی (حوضه آبخیز هلمند) جزو حوزه‏های بین الملی محسوب می‏شدند وتالاب هامون هم با 382 هزار هکتار، دارای حقابه طبیعی بوده است که کل کره زمین باید از آن انتفاع ببرد متاسفانه دراین معاهده ازحقابه زیست محیطی نیامده است و افغانستان باید این حقابه را در اختیار ایران قرار دهد زیرا حسن همجواری بین دو کشور برادر و همسایه که دارای اشتراکات، فرهنگی و مذهبی و دینی هستند، حکم می‏کند که همکاری را داشته باشند وهمچنین ایران در طول چهار دهه اخیر بیشترین خدمات و همکاری  نسبت به کشورهای همسایه با افغانستان داشته است.

به گفته سروری نژاد، وزارت امور خارجه از پیش و حتی اکنون در روند دیپلماسی به ویژه در دیپلماسی آب در معادلات هیدروپولوتیک باید این مباحث را پیش از احداث بند کمال خان پیگیری می‏کردت تا گرفتار چنین روزی نشویم و باید با توجه به استنکاف کنونی  افغان‏ها به دادن آب  این دیپلماسی جدی باشد و  باید به سمتی رود که بتوان علاوه بر این طبق معاهده آب شرب و کشاورزی در 820 میلیون متر مکعب بگیریم البته این میزان آب  برای ساکنین کفایت نمی‏کند و حداقل آب مورد نیاز برای کشاورزی، شرب و صنعت  منطقه سیستان 2 میلیارد متر مکعب است و تالاب هامون هم به 3 میلیارد متر مر مکعب آب نیاز دارد،پس مسئولین موضوع حقابه زیست محیطی را باید با جدیت بیشتری پیگیری کنند.

وی گفت: از 164 سال قبل طبق معاده پاریس بخشی از هرات از ایران جدا شد و پس از آن چند معاهده آبی داشتیم که در برخی از آن‌ها میزان حقابه ما نصف بوده و به تدریج با تضعیف دولت مرکزی در ایران این میزان تقلیل یافته و به کمترین رقم  820 میلیون متر مکعب در معاهده1351 رسیده است پس چرا نباید یک معاهده جدید شامل حقابه شرب،کشاورزی و زیست محیطی را داشته باشیم بنابراین این امر شدنی است و امتناع از این موضوع به عدم ثبات در افغانستان و دولت مرکزی، نامهربانی‏های کشور همسایه نسبت به ما و معادلات منطقه‌ای بازمی گردد حتی شاید افغان‏ها هم تحت فشارهای بین‌المللی باشند.

سروری نژاد عنوان کرد: ممکن است در خصوص بازگشایی دریچه سد کمالخان بخشی از بدنه وزارت امور خارجه با دولت طالبان رایزنی کرده و قول هایی داده باشند اما چون این دریچه سدها باز نشد، فرضیه اولیه این است که با طالبان و گروههای دیگر رایزنی انجام شده که آن ها خلف وعده کردند یا فرضیه دوم مسئولین برای آرام کردن جو این موضوعات را مطرح کرده باشند درحالی که  باید با مردم شفاف بود چراکه اطلاع رسانی صحیح می‏تواند برای حفظ آرامش باشد اما در این مقطع زمانی دیپلماسی ضعیف، عدم اعتماد در مردم منطقه سیستان را بیشتر خواهد کرد که امر درستی بنظر نمی رسد.

به گفته سروری نژاد، تالاب هامون خشک است و خشکی آن در سطح 382هزار هکتار است و وزش طوفان‏ها و گردوغبار با سرعت بیشتری به سمت مردم و ابنیه‌ها گسیل می‏دهد زیرا دو دهه آب با ثبات در منطقه وجود نداشته است و در دهه اخیر وضعیت مردم اسفناک شده است و موضوع کرونا به این مباحث دامن زده است.

به گفته سروری نژاد، با وجود کرونا بدترین وضعیت را در جغرافیای سیاسی در خصوص تامین معیشت در منطقه سیستان شاهد هستیم که زیبنده جمهوری اسلامی نیست و باید نگاه ویژه ای به مرزنشینان این منطقه که تامین کننده امنیت ملی به ویژه در شرق کشور هستند صورت پذیرد زیرا دو کشوری همسایه ایران در بسیاری از مباحث دارای ثبات نیستند و ناامنی‌های مختلف در این کشورها وجود دارد و مسئولین باید به این موارد توجه بیشتری داشته باشند.