جهان اقتصاد طرح جاه طلبانه همسایه شمال غرب کشور را بررسی کرد
مهناز اسماعیلی- برخی کارشناسان معتقدند ۳۰ تا ۳۵ درصد ریزگردهایی که خوزستان و به‌خصوص اهواز را گرفتار کرده است، منشأ داخلی دارد. یکی از مهم‌تریم کانون‌های داخلی ریزگرد تالاب هورالعظیم است که روزگاری پناهگاه مهم زیست‌محیطی و یکی از منحصربه‌فرد‌ترین تالاب‌های خاورمیانه بود.
هورالعظیم جزئی از تالاب بزرگ بین‌النهرین به وسعت ۹هزار کیلومترمربع است که از سه هور الحمار، مرکزی و هورالعظیم تشکیل‌شده است. هور مرکزی و هورالحمار به همراه دوسوم هورالعظیم در کشور عراق واقع‌شده‌اند. قسمت ایرانی هور حاصل آب رودخانه‌های کرخه، دجله و دویرج است که در حال حاضر با ساخت پروژه عظیم سدسازی ترکیه که خودشان آن را «گاپ» نامیده‌اند، علاوه بر مشکلات زیادی که برای تأمین آب کشاورزی در عراق و سوریه به وجود آورده، منجر شده است حق‌آبه بسیاری از تالاب‌های کشور عراق هم از بین برود که نتیجه آن خشک شدن تالاب‌ها از جمله تالاب هورالعظیم و تبدیل آنها به کانون‌های ریزگرد است.
در همین رابطه، یک کارشناس حوزه آب و سدسازی درباره وضعیت بحران آب به خبرنگار جهان اقتصاد گفت: اگر در دو دهه گذشته، از آب به عنوان مهمترین دغدغه جوامع آینده نام برده میشد، امروز به خوبی می توان این بحران را درک و لمس کرد. به عبارت دیگر می توان گفت به راستی اکنون در متن یک بحران یا معضل آبی بزرگ هستیم. بحرانی که دامنه آن بسیار گسترده و فراگیر است.
سیدهاشم افضلی با اشاره به نقش بی بدیل آب در زندگی روزمره تصریح کرد: بسیاری از معضلات بزرگ انسانی همچون تغذیه، بهداشت، سلامت، اشتغال، مهاجرت، محیط زیست و
به خصوص سیاست متأثر از مسائل آبی شده است. نمود عینی و بارز این پدیده را میتوان در خاورمیانه و غرب آسیا به وضوح مشاهده کرد. منطقه ای که از یک سو به واسطه رشد جمعیت و تلاش در راستای توسعه اقتصادی با نیازهای روزافزون به آب روبروست و از سوی دیگر خشکسالی و تغییرات اقلیمی، این مناطق را با کمبود منابع آبی مواجه ساخته است.
وی ادامه داد: همین موضوع سبب شده ضمن کاهش طبیعی منابع آب سطحی و زیرزمینی، دولتهای مختلف منطقه اقدام به ایجاد سازه های کنترلی و استفاده حداکثری از منابع جاری این ماده حیات بخش در کشور خود کنند. استفاده فزاینده از آب در بخش های کشاورزی و صنعت در خاورمیانهای که بخش عمده آن در زمره کشورهای در حال توسعه صنعتی و جمعیتی هستند، کمیت و کیفیت آب را در این مناطق تحت الشعاع قرار داده است.
افضلی با تاکید بر نقش آب در ایجاد تنش بین کشورها اظهار کرد: بر اساس مطالعات صورت گرفته در حالی که پیش بینی می شود تا ۳۰ سال آینده، تقاضای مصرف آب شیرین در خاورمیانه تا۶۰ درصد افزایش یابد اما منابع آب شیرین در آن زمان حتی به رقمی کمتر از ۱۰ درصد میزان کنونی هم نخواهد رسید و این موضوع یعنی سرآغاز ایجاد تنش در زمینه های مختلف آن هم با محوریت آب.
وی افزود: از سوی دیگر شرایط متغیر و ناپایدار سیاسی در این منطقه، همواره مسایل مدیریتی و توجه جدی به چالش‌های موجود آب را به حاشیه رانده است. رودهای دجله و فرات دو شریان و جریان حیات‌بخش برای مناطق پایین دستشان محسوب می‌شوند. به طوری‌که کشورهای ترکیه، سوریه، عراق و حتی جنوب غرب ایران نیز متأثر از این رودها هستند. رود فرات از ارتفاعات ارمنستان و ترکیه سرچشمه می گیرد و پس از جریان یافتن در ترکیه و گذر از سوریه وارد کشور عراق می شود و در نهایت در جنوب این کشور به دجله می پیوندد. رود دجله نیز ارتفاعات شرقی ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از کشور عراق و اتصال به رودهای فرات و کارون، با نام اروندرود به خلیج فارس می ریزد. دجله و فرات بیش از ۸۰ درصد از آب شیرین مصرفی کشور عراق را تامین می‌کنند و حیات سطح وسیعی از اراضی کشاورزی و زیستگاه‌های گیاهی و جانوری همچون تالاب هورالعظیم به این منابع وابسته است.
این کارشناس حوزه آب و سدسازی با تاکید بر تلاش کشورهای حوزه دو رود برای استفاده حداکثری از منابع آبی اذعان کرد: کشورهایی که حتی بخش کوچکی از رودخانه ها در آنها جریان دارند، همواره تلاش کرده اند با احداث سد و سایر سازه های کنترلی بهره مندی حداکثری از منابع آب در دسترس این منابع داشته باشند. در نتیجه این اقدامات همواره تنش‌های مختلفی را بین کشورهای ذینفع همراه داشته است. به عنوان نمونه در یک بازه تاریخی در دهه ۸۰ میلادی و پس از احداث سدهای کبان و اسد در ترکیه و سوریه، عراق با کاهش شدید آورد رودخانه فرات مواجه شد و منازعات فی ما بین در این موضوع شکل جدی تری به خود گرفت. در همان سالها این ترکیه بود که پروژه ایی با نام «گاپ» یا همان طرح توسعه جنوب شرق آناتولی را کلید زد که حکایت از ساخت سدهای متعدد به منظور انحراف آب و تأمین انرژی برقابی در مسیر رودخانه های دجله و فرات داشت.
وی ادامه داد: پروژه ای جاه طلبانه و پرهزینه که همراه با ساخت سد و شبکه های متعدد، کنترل منابع آبی موجود را بیش از پیش برای ترکیه مقدور می سازد. احداث سد آتاتورک در دهه ۹۰ میلادی به عنوان بزرگترین سد خاورمیانه بر روی رودخانه فرات، ابعاد نگران‌کننده این پروژه را بیشتر هویدا ساخت. (برای مشخص شدن بزرگی ابعاد این سد همین کافی است که بدانیم سد آتاتورک با ظرفیت مخزن ۴۸ میلیارد مترمکعبی، بیش از ۸ برابر بزرگتر از بزرگ ترین سد ایران از لحاظ حجم مخزن، یعنی سد کرخه با ۶ میلیارد مترمکعب است.)
افضلی با اشاره به ساخت مجموعه سدهای پروژه گاپ در کشور ترکیه افزود: سد ایلیسو از مجموعه سدهای پروژه گاپ است که ساخت آن بر روی رودخانه دجله از سال ۲۰۰۶ آغاز شده است. این سد با ظرفیتی بالغ بر ۳۰ میلیارد مترمکعب به منظور توسعه کشاورزی و تولید انرژی برقابی احداث شده است. چندی پیش بود که در سکوت خبری، عملیات آبگیری زودتر موعد این سد آغاز گردید که همین امر اعتراض مقامات عراقی و فعالان زیست محیطی را در پی داشت. مشخصا به دلیل اثر کاهشی محسوسی که آبگیری این سد بر آورد منابع آبی رودخانه دجله خواهد داشت و وابستگی شدید کشور عراق به این منبع آب سطحی، باید شاهد مناقشات و اعتراضات دامنه دارتری از سوی این کشور در مقابل طرف ترکیه ای باشیم. کما اینکه در همان روزهای آغازین آبگیری، نخست وزیر عراق، این اقدام کشور همسایه را بیش از هر چیز دیگری، یک تصمیم سیاسی دانست.
این کارشناس مدیریت منابع آب با خاطرنشان کردن اثراث منفی پروژه گاپ بر ایران تصریح کرد: اما موضوع مهم دیگر، نگرانی از اثرات منفی این پروژه بر مناطق غربی ایران است. همانگونه که عنوان شد، رودخانه دجله یکی از منابع اصلی تغذیه هورالعظیم است. تالابی که حتی قبل از اجرای این پروژه نیز، به دلیل خشکی و کم آبی به یکی از کانون های اصلی تولید گرد و غبار در کشور ایران تبدیل شده بود. نکته قابل توجه دیگر اینکه با کاهش آورد رودخانه های دجله و فرات و به واسطه وابستگی شدید کشاورزی منطقه به این دو رودخانه، بهره برداری از منابع آب زیرزمینی در این مناطق به شدت سیر افزایشی می یابد و این امر نیز به نوبه خود سبب از بین رفتن ذخایر آب زیرزمینی، کاهش رطوبت خاک و به تبع آن ایجاد کانون های جدید گرد و غبار گردیده است.
وی در پایان با تاکید بر نقش دیپلماسی در کاهش مناقشات حوزه آب گفت: از این رو علاوه بر کارشناسان و مسئولان محلی، نهادهای مردمی زیست محیطی نیز به شکل گسترده ای در کشورهای منطقه و به انحای گوناگون، اعتراضات خود را از اجرای این دست پروژه های نگران کننده، به نهادهای داخلی و بین المللی منتقل کرده اند. اما آنچه در این بین اهمیت دارد توجه به مقوله ای مهم و کلیدی به نام "دیپلماسی آب" است که می تواند نقش اساسی و موثر در کاستن از مناقشات و دستیابی هرچه مطلوبتر به منافع متقابل ملت ها با محوریت آب و محیط زیست داشته باشد. چالش های آبی که از هیرمند و هامون گرفته تا اروند رود و هورالعظیم، بیش از هر زمان دیگری مبین این موضوع است که در دنیای امروز نمی توان از هیچ یک از وجوه مدیریتی آب غافل شد. از این جهت ضروری است حاکمیت با تقویت و همسوسازی دستگاه های دیپلماسی با بدنه کارشناسی و تخصصی دستگاه ها و وزارتخانه های مرتبط دیگر، اقدامات سریع و موثر لازم را در رفع نگرانی های موجود و دفاع از حقوق طبیعی کشور انجام دهد.
سد ایلیسو از مجموعه سدهای پروژه گاپ است که ساخت آن بر روی رودخانه دجله از سال ۲۰۰۶ آغاز شده است. این سد با ظرفیتی بالغ بر ۳۰ میلیارد مترمکعب به منظور توسعه کشاورزی و تولید انرژی برقابی احداث شده است. چندی پیش بود که در سکوت خبری، عملیات آبگیری زودتر موعد این سد آغاز گردید که همین امر اعتراض مقامات عراقی و فعالان زیست محیطی را در پی داشت.
