امیر علی رمدانی - دانشجوی دکتری صنایع

پیشرفت‌های صورت گرفته در حوزه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی سبب تغییر ابعاد مختلف زندگی بشر شده و آن را به دنیای مدرن و جدیدی تبدیل کرده است. هر روز شاهد رونمایی از یک اختراع، کالایی جدید و خدمتی نو در یکی از حوزه‌های صنعتی، کشاورزی، پزشکی و... هستیم که همین امر سبب شده بنگاه‌های اقتصادی تغییرات اجباری و اختیاری زیادی را مدنظر قرار دهند. مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های اقتصادی و ایجاد شدن موقعیت‌های شغلی فراوان در شهرها سبب شده است که امروز شاهد اسکان بیش از نیمی از جمعیت دنیا در شهرها باشیم که پیش‌بینی می‌شود این میزان تا سال ۲۰۵۰ حدود ۷۰ درصد افزایش ‌یابد. این موضوع در حالی است که شهرها دارای سهم ۸۰ درصدی از تولید ناخالص داخلی جهانی هستند. اما همواره محدودیت منابع سازمانی، دستیابی به موفقیت و طی کردن مسیر توسعه را با مشکلات و موانعی همراه کرده است.

بهره‌وری پایین، اتلاف‌های زیاد و مصرف غیر‌اصولی منابع از اصلی‌ترین مشکلات بنگاه‌های اقتصادی می‌باشد. این مشکلات از ابعاد مختلفی قابل بررسی است و روش‌ها، مدل‌ها و ابزارهای متفاوتی در سراسر دنیا وجود دارد تا ضمن هدایت مدیران به‌منظور بهره‌گیری از این روش‌ها، سبب دست‌یابی به اهداف موردنظر شود. این موضوع در حالی است که در اندیشه‌ها و دیدگاه اقتصادی امام رضا (ع) نیز این موضوعات بیان شده‌اند. طبق خبر منتشر شده مورخ 13 تیر ماه 1399 (با کد خبر ۳۹۰۷۹۹۵) در ایکنا (خبرگزاری قرآنی ایران) موضوعات «میانه مصرف کردن» یا «میانه‌روی در مصرف» از مواردی هستند که امام رضا (ع)  با محوریت اقتصاد به آن‌ها اشاره کرده‌اند. همچنین در شماره 37 نشریه اشارات، برخی از اندیشه‌های اقتصادی امام رضا (ع) ارائه شده که می‌توان به «کار و تلاش» و «پرهیز از اسراف و میانه‌روی در مصرف» اشاره کرد که در این یادداشت این موضوع بررسی می‌شود.

در اندیشه‌های اقتصادی امام رضا (ع) موضوع «کار و تلاش» همواره مشاهده می‌شود و همان موضوعی است که امروزه به عنوان بهره‌وری از آن یاد می‌کنیم. در دنیای امروز عبارت بهره‌وری که از دو مولفه کارایی و اثربخشی تشکیل شده، بیانگر همین موضوع است. به بیانی ساده کارایی (Efficiency) به معنای کار را به درستی انجام دادن می‌باشد. ارتباط مصرف منابع با اقدام‌ها به عنوان هدف کارایی مطرح است. اگر بتوان کاری را با منابع کمتری انجام داد و به اتمام رساند، در آن صورت می‌توان اظهار داشت که کارایی روندی افزایشی داشته است. بنابراین رابطه میان نتایج به‌دست آمده با منابع استفاده شده را کارایی می‌نامیم. در توضیح مولفه دوم که اثربخشی (Effectiveness) نام دارد ‌می‌توان اظهار داشت اثربخشی یعنی اینکه بتوان کار را به درستی تعریف کرد. ارتباط فعالیت‌ها با اهداف و برنامه‌ها به‌عنوان هدف اثربخشی است. بنابراین هنگامی که صحبت از کار و تلاش می‌شود، یعنی فعالیت‌های صحیح و کارآمد را به طور مطلوب انجام داد و به قول حکیم نظامی «کم گوی و گزیده گوی چون دُر».

موضوع «پرهیز از اسراف» و «میانه‌روی در مصرف» از دیگر اندیشه‌های اقتصادی امام رضا (ع) است. از جمله منابع سازمانی می‌توان به منابع مالی، انسانی، زمانی، نامحسوس و... اشاره کرد که با توجه به رقابتی بودن دنیای امروز، اکثر بنگاه‌های اقتصادی با محدودیت منابع روبه‌رو هستند و به همین دلیل یکی از دغدغه‌های مدیران، استفاده بهینه از منابع می‌باشد. بسیاری از فعالیت‌های سازمانی دارای اتلاف‌هایی هستند که اگر به طور مطلوب مدیریت شوند، شاهد کاهش قابل توجهی از منابع خواهیم بود. وجود اتلاف‌های سازمانی مانند اتلاف‌ زمانی، مالی، انسانی، انرژی سبب شده که همواره مدیران درصدد مدیریت اتلاف‌ها ‌باشند. مهندسان ژاپنی اتلاف‌ها را به طرق مختلفی از جمله «موری، مورا و مودا» تقسیم کرده‌‌اند. مودا به معنای اتلاف منابع؛ موری به معنای استفاده بیش از حد مجاز از منابع، و مورا به معنای استفاده نادرست از منابع می‌باشد که در دیدگاه‌های اقتصادی امام رضا (ع) نیز به آن اشاره شده است.

این مقاله صرفا بخش کوچکی از دیدگاه‌های اقتصادی امام رضا (ع) بود و نکته قابل ذکر این است که با توجه به دانش‌محور بودن کالا و خدمات امروز و لزوم یادگیری به عنوان اصلی‌ترین مولفه در رسیدن به موفقیت، امید است با بهره‌گیری از دانش نوین و پیوند آن با اندیشه‌ها و آموزه‌های دینی و ملی بتوان بیش از پیش شاهد پیشرفت صنعت و اقتصاد کشور باشیم.