گروه سیاسی- با تصویب پر ماجرای برجام در پارلمان های ایران و آمریکا، این توافقنامه در نخستین مراحل اجرا قرار گرفته است. توافقاتی در مورد نحوه اجرای تعهدات دو طرف صورت گرفته است و برخی اقدامات مقدماتی توسط دو طرف آغاز شده است. با این حال در انتهای هفته گذشته انتشار اخباری پیرامون گزارش آتی مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای حکام این آژانس، بازتابهای گسترده ای در محافل سیاسی و رسانه ای داشت.
مسئله ابعاد نظامی پیشین برنامه هسته ای ایران، یکی از مهم ترین و بغرنج ترین موضوعات مذاکره ایران و ۱+۵ بود. در واقع اساس ادعاهای غرب بر علیه فعالیت های هسته ای ایران بر اهداف نظامی ادعایی آن تمرکز داشت و بیم اصلی طرف غربی دست یابی ایران به سلاح های هسته ای بود. امری که بارها و بارها از سوی مقامات ایرانی تکذیب شد و حتی رهبر معظم انقلاب در فتوایی به صراحت ساخت این گونه سلاح ها را مغایر مبانی شرعی دانستند. کل فرآیند پیچیده مذاکرات هسته ای که به حصول برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام منجر شد نیز حول محور دست یابی به راهکارهایی بود که ضمن محفوظ داشتن حق ایران برای بهره مندی از انرژی هسته ای راه های تولید سلاح هسته ای را مسدود نماید. در این میان بررسی ابعاد نظامی پیشین برنامه هسته ای ایران یکی از موضوعاتی بود که بخش بزرگی از توان و تمرکز دیپلمات های دو طرف را به خود معطوف داشت. بررسی ابعاد نظامی این پرونده به خصوص از آن جهت که با حفظ برخی از اسرار نظامی ایران و مواردی که به امنیت ملی کشورمان مربوط می شد، تداخل داشت حساسیت ویژه طرف ایرانی را بر می انگیخت. در اوج مذاکرات هسته ای، اظهار نظر وزیر امور خارجه آمریکا که اعلام کرده بود آگاهی از ابعاد نظامی فعالیت های ایران، اولویتی برای ایالات متحده نیست، از سوی تحلیلگران به عنوان یکی از نشانه های نرمش ایالات متحده در پشت میز مذاکره تلقی شد. تحلیلی که بعدها روشن شد چندان بیراه نبوده است.
موضوع PMD سرانجام پشت میز مذاکره ایران و غرب حل نشد. دو طرف اما توافق کردند که این مسئله را به توافق های ایران و آژانس بسپارند و در صورتی که ایران به تعهدات خود در مقابل آژانس که به صورت رسمی به امضا طرفین رسید وفادار باشد، پرونده PMD هم برای همیشه بسته شود.
موضوع تا آن جا مهم بود که رهبر معظم انقلاب در نامه ای به رئیس جمهور که مجوز اجرای برجام شمرده شد، انجام تعهدات ایران در قبال باز طراحی کارخانه آب سنگین اراک و نیز معامله اورانیم غنی شده را به روشن شدن این پرونده موکول کردند.
عباس عراقچی : رایزنی و هشدار
با نزدیک شدن به موعد نشست فصلی آژانس بین المللی انرژی هسته ای و زمان ارایه گزارش آژانس درمورد فعالیت های هسته ای ایران، عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه و از معماران اصلی برجام راهی مقر این سازمان در وین شد تا آخرین رایزنی ها در این مورد را با مسئولان آژانس به عمل آورد. عراقچی در این سفر با مدیرکل این سازمان هم دیدار و گفتگو کرد و یک جلسه جمع بندی با حضور عراقچی و بعیدی نژاد دیگر دیپلمات بلند پایه ایرانی برگزار شد.
در این شرایط و در حالی که به نظر می رسید مشکلی در اجرای این بند از توافق هسته ای وین درکار نیست و پرونده PMD به زودی بسته خواهد شد، عباس عراقچی در بازگشت از وین و در یک برنامه تلوزیونی نسبت به بسته نشدن این پرونده هشدار داد. عراقچی به صراحت گفت : «: در صورتی که یوکیو آمانو و یا شورای حکام گزارش خود را به نوعی ارایه کند که در آن به تعهدات مقررشده عمل نشود جمهوری اسلامی ایران نیز برجام را متوقف خواهد کرد.»
عراقچی در توضیح اقدامات صورت گرفته در جریان سفرش به وین گفت : «اگر چه آقای آمانو فرصت دارد در تاریخ ۱۵ دسامبر گزارش خود را به شورای حکام آژانس ارائه دهد اما از آن جایی که این گزارش آماده شده قرار است این کار را در اول دسامبر انجام دهد و ما در روز گذشته که ۲۴ نوامبر بود. قبل از این که گزارش به شورای حکام ارائه شود این گزارش را یک دور با آژانس مرور کردیم البته باید یادآور شوم که آژانس عین گزارش را به ما نشان نداد بلکه ایده ها و مؤلفه هایی از آن را با ما در میان گذاشت.»
عراقچی در این مصاحبه تاکید کرد که شورای حکام و نه شخص آمانو باید در مورد PMD تصمیم بگیرد و طرف های مذاکره کننده به پایان دادن این موضوع در شورای حکام متعهد هستند.
اظهارات امانو : گزارشم سیاه و سفید نیست
یک روز بعد از اظهارات عباس عراقچی در مورد پرونده PMD گفته های مدیر کل آژانس در مورد گزارش اش به شورای حکام این نهاد خبرساز شد.
آمانو روز پنجشنبه در آغاز نشست فصلی شورای حکام آژانس در وین، گفت کرد که گزارش هفته آینده او دربردارنده نتیجهگیری قطعی نخواهد بود.
به گفته وی، گزارش مربوط به ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته ای ایران، نه سیاه است و نه سفید.
آمانو همچنین گفت که اجرای توافق نقشه راه میان ایران و آژانس که برای حل و فصل موضوعات گذشته و حال برنامه هستهای ایران بوده، روز ۱۵ اکتبر تکمیل شد.
وی همچنین در نشست شورای حکام گفت که نمیتواند نبود فعالیتهای هستهای اعلام نشده در ایران را تضمین کند.
آمانو در این باره تاکید کرد که در جایگاهی نیست که بتواند تضمینی معتبر درباره نبود فعالیتهای هستهای اعلامنشده در ایران ارائه دهد و به این ترتیب نمیتواند نتیجهگیری کند که تمامی مواد هستهای موجود در ایران در مسیر فعالیتهای صلحآمیز استفاده میشود.
وجود برخی ابهامات در اظهارات مدیر کل آژانس به سرعت در رسانه های داخلی و خارجی بازتاب یافت. آمانو از سویی اجرایی شدن کامل توافق میان ایران و آژانس را تایید کرده بود و از سوی دیگر گفته بود که نمی تواند قضاوت قطعی در مورد فعالیت های ایران ارایه کند.
واکنش ها در ایران : آتش مخالفان و صبوری موافقان برجام
اظهارات دو پهلوی آمانو در ایران موجی از واکنش ها را به دنبال داشت. در حالی که مخالفان برجام این اظهارات را نشانه ای از غیر قابل اعتماد بودن آژانس و سست بودن توافقات برجام تلقی کرده و خواستار واکنش صریح وزارت امور خارجه به این اظهارات بودند، موافقان برجام و معماران آن بر بررسی کارشناسی گزارش آمانو و صبوری تا زمان تصمیم شورای حکام تاکید داشتند. به نظر گروه دوم اظهارات اخیر مدیر کل آژآنس بین المللی انرژی اتمی به معنای باز ماندن پرونده PMD نبود. در همین راستا حمید بعیدی نژاد عضو ارشد تیم مذاکره کننده ایران که این روزها صفحه اینستاگرام او یکی از منابع مهم خبری در مورد برجام است در این صفحه نوشت : «اینکه آمانو میگوید این گزارش کاملا سفید نخواهد بود به این معناست که به تمام ادعاها و ابهامات قرار نیست پاسخ روشن و قطعی داده شود، بلکه قرار است آژانس با توجه به اطلاعاتی که در اثر اجرای نقشه راه از ایران بدست آورده است یک ارزیابی نهایی درخصوص برنامه هستهای ایران ارائه کند. اگر حالا در برخی از موارد ابهامات، آژانس نتواند جواب قطعی آن سوالات را پیدا کند با توجه به کلیت تصویری که با دریافت این اطلاعات به دست میآورد ارزیابی خود را ارائه خواهد نمود. این مثال با واقعیات بحث پیام دی منطبق است چون این امکان ماهیتا وجود ندارد که بتوان به تمام این ابهامات و ادعاها پاسخ روشن و دقیق داد. مهم آن است که آقای آمانو به صراحت اعلام کرده که آژانس آماده ارائه ارزیابی نهایی خود است. با این ارزیابی نهایی ابهامات پیرامون برنامه هستهای ایران پاسخ داده خواهند شد و با حل این نگرانیها، شورای حکام در مرحله بعد در روز پانزده دسامبر پرونده پیام دی را مختومه خواهد کرد. تا آنجا که تحولات نشان میدهند همه امور به این سمت در حرکت است.»
مسیر دشوار اجرای برجام
پرونده هسته ای ایران روزهای سخت بسیار به خود دیده است. واقعیت این است که آن چه این پرونده را در دشواترین روزها به پیش راند و در نهایت به توافق منجر شد، بیش از هر چیز اراده سیاسی تصمیم گیران دو طرف برای پایان دادن به بحرانی بود که جواد ظریف آن را غیر ضروری توصیف می کرد. به احتمال زیاد این اراده سیاسی در مسیر اجرای برجام نیز ضروری خواهد بود. مسیری که با توجه به توان و نیروی مخالفان برجام در داخل و خارج، مسیر دشوار و پر پیچ خم خواهد بود.