محمدرضا اکبری جور- دکتری اقتصاد بین‌الملل- بیش از 9 ماه از جنگ روسیه و اوکراین می‌گذرد. در این مدت، اوکراین با همراهی و مساعدت کشورهای اروپایی و ایالات متحده، توانسته است بخشهایی از خاک خود را از روسیه بازپس بگیرد. همزمان اتحادیه اروپا معتقد است که با ذخیره سازی گاز مورد نیاز خو د، تمهیدات لازم برای گذران موفق و کم دردسر پاییز و زمستان امسال را فراهم آورده است. روسیه با ارایه ابزارهای جدید رادارگریز، در تکاپوی تغییر معادله جنگ به نفع خود می باشد، در مقابل اوکراین نیز با بهره‌گیری از ابزارهای نوین جنگی اهدایی اروپا و ایالت متحده، معادلات جدیدی را وارد عرصه کارزار نموده است.

حال، آیا با دانستن این شرایط می‌توان برنده جنگ را حدس زد؟ آیا این موضوع به معنای پایان رویای تجدید بنیان حکومت تزارها یا بازگشت و نوسازی دوران کمونیسم برای شخص آقای پوتین است؟ به دلیل اهمیت فوق العاده دو کشور روسیه و اوکراین، قصه این جنگ تنها به داشته‌های نظامی و نبرد میدانی ایندو ختم نمی‌شود.

از طرفی کشور فدراسیون روسیه به عنوان وارث کمونیسم و مغز متفکر آن نوع نگاه، کشور بزرگ و مهمی محسوب می‌گردد و از سمت دیگر اوکراین نیز به دلیل داشتن جغرافیایی منحصربه فرد با قابلیت های فراوان کشاورزی و زیرساخت‌های عظیم بجامانده از دوران گذشته، جایگاه مهمی در اقتصاد جهانی دارد. از رجز خوانی های روس ها چنین به نظر می‌رسد که آقای پوتین و حلقه نزدیکانش -که ظاهراً همگی بیمار هستند-، درظاهر به داشته‌های دیگری، دلخوش نموده است. جنگی با ابزارهای متفاوت و در جغرافیایی بزرگتر که دستاوردهای آن برای میدان مهم است. برنده شدن و تحمیل شرایط میدان با فشار بر گرده اقتصاد جهانی!

گرچه تاریخ ثابت نموده است که در نهایت دیکتاتورها در طرف بازنده معرکه قرار می‌گیرند اما بد نیست یک بررسی مختصر از ابزارهای دلخوشی این روزهای روسیه  بعمل آوریم. منبع کلیه آمارهای ارایه شده در این یادداشت، بانک جهانی است.

به عقیده کارشناسان، آثار این جنگ بر اقتصاد جهانی نمایان شده است. چراکه اوکراین و روسیه صادرکنندگان عمده کالاهای کشاورزی و سوخت‌های فسیلی هستند و تاکنون اختلال در عرضه این کالاها موجب افزایش قیمت‌ کالاهای مرتبط گردیده است. از آنجایی که منطقه دریای سیاه، به عنوان هاب صادرات بزرگ کود در جهان است، اختالات ناشی از انتقال این کالای حیاتی نیز، موجب کمبود جهانی آن و افزایش قیمت‌ها گردیده و نتیجه این اختلال کاهش بازده محصولات کشاورزی در بسیاری از مناطق خواهد گردید. این موضوع به نوبه خود می‌تواند به افزایش قیمت مواد غذایی منجر شود.

تهاجم روسیه موجب واکنش بی‌سابقه‌ای از سوی ایالات متحده، اتحادیه اروپا و غول‌های بزرگ چند ملیتی گردیده است. از این رو اقتصاد روسیه سیبل هدف تحریم‌ها شامل افراد و شرکت‌های روسی گردیده و گستره این تحریم‌ها تا ممنوعیت واردات انرژی روسیه و محدودیت‌های صادرات لوازم الکترونیکی مانند نیمه هادی‌ها، رسیده است. ارزیابی مدت احتمالی تحریم‌ها دشوار است.

جالب است که گفته شود در حال حاضر پژوهشگرانی در بالاترین سطوح علمی، در حال شبیه‌سازی‌ اثرات اقتصادی این جنگ هستند. بنا به اعلام بانک جهانی این پژوهشگران در سه سطح الف) ساده شده تحلیل اثرات جنگ بر جریان‌های تجاری کشورهای در حال توسعه، ب) مدل اقتصادی پیشرفته‌تر با در نظر گرفتن محدودیت‌های عرضه طولانی مدت در محصولات کشاورزی و انرژی در حوزه دریای سیاه ج) افزایش هزینه‌های کود و محدودیت‌های تجاری و سطح بالا و هدف نهایی، پوشش کانال‌های تحریم‌های مالی، تغییرات در حوزه گردشگری، حواله‌ها و حمل‌ونقل زمین، هوایی و دریایی و جریان‌های ورودی پناهندگان، تجارت جهانی محصولات کشاورزی، انرژی و کودهای شیمیایی در منطقه دریای سیاه و تاثیر بر کشورهای منطقه دریای سیاه به تامین‌کنندگان اصلی غلات، دانه‌های روغنی و روغن‌های گیاهی در میان‌مدت و بلندمدت بررسی‌های خود را آغاز نموده‌اند. دلیل لزوم این بررسی همه جانبه اهمیت استراتژیک و ژئوپولتیک این دو منطقه جغرافیایی است.

درسه دهه گذشته روسیه و اوکراین در میان 7 تولید و صادرکننده برتر جهانی گندم، ذرت، جو، تخمه و روغن آفتابگردان بوده‌اند. بیشتر این محصولات به شمال آفریقا، خاورمیانه و اروپا ارسال می‌شود، لازم است ذکر شود که چین عمده نیاز ذرت خود را از  اوکراین تامین می‌نماید.

 اوکراین نیز تامین‌کننده اصلی روغن آفتابگردان است که بیش از نیمی از تولید جهانی را تشکیل می‌دهد. در مجموع روسیه و اوکراین در سال 2019، 25 درصد صادرات جهانی گندم و 14 درصد از صادرات ذرت را به خود اختصاص داده‌اند.

داده‌های دوره 2018-2020 نشان می‌دهد که صادرات تخمه آفتابگردان (38درصد- اولین تولیدکننده)، ذرت (10.6 درصد- چهارمین تولید کننده) و گندم (7.2 درصد- پنجمین تولید کننده) اوکراین از بازار جهانی را تشکیل می‌دهد. خطر اختلال در بازار جهانی گندم بالاست. در مجموع روسیه و اوکراین با هم تقریباً یک چهارم گندم جهان را صادر می‌کنند و روسیه بزرگترین صادرکننده این محصول اصلی در جهان است. همچنین به تازگی روسیه سهمیه بندی جدیدی را برای صادرات گندم و سایر غلات به کشورهای خارج از اتحادیه اقتصادی اوراسیا اعمال نموده است. در دوره 2018-2020، در مجموع 23 کشور 10 درصد یا بیشتر از گندم خود را از اوکراین وارد کرده‌اند. گندم اوکراین برای کشورهایی مانند گامبیا، لبنان، جمهوری مولداوی، جیبوتی، لیبی و تونس، بیش از 40 درصد از کل واردات غلات است. این واردکنندگان به دلیل وابستگی شدیدشان به گندم اوکراینی، برای پیدا نمودن جایگزین صادراتی خود به مشکل برخورده‌اند.

واردات این دسته از مواد غذایی سهم بزرگی از مصرف داخلی در کشورها در تمام مناطق را تشکیل می‌دهد. نیکاراگوئه 86 درصد گندم مصرفی خود را از منطقه دریای سیاه وارد می‌کند. در جنوب صحرای آفریقا، دو کشور جمهوری کنگو (67 درصد) و نیجر (60درصد) بیشترین وابستگی به واردات گندم این منطقه دارند. در خاورمیانه، لبنان. (86 درصد)؛ و در جنوب آسیا، بنگلادش با 41 درصد، نیاز گندم خود را از این منطقه تامین می‌نمایند.

این در حالیست که وابستگی به سایر غلات نیز در بسیاری از کشورها نسبتاً زیاد است، لیبی(81درصد) سایر غلات مورد نیاز خود را از این منطقه وارد می‌کند و پس از آن موریتانی (78 درصد)، مغولستان (74 درصد) و به اینها باید کشورهای پردرآمد را نیز اضافه نمود. هلند(30 درصد) از مصرف خود را از منطقه دریای سیاه و پرتغال( 24 درصد) از واردات خود را از این منطقه تامین می‌نماید. البته که دانه‌های روغنی هم در این سبد نقش مهمی دارند. برای مثال گرجستان (63 درصد)، ارمنستان (39 درصد) و مغولستان (35 درصد) از نیاز به دانه‌های روغنی مورد نساز خود ر از این منطقه تامین می‌نماند.

  البته که تأثیر بر بازار جهانی گندم عمیق‌تر و کلی‌تر خواهد بود و بسیاری را تحت تأثیر قرار خواهد داد. قیمت مواد غذایی به دلیل شرایط آب و هوایی در کشورهای اصلی تولیدکننده و افزایش هزینه انرژی در حال افزایش است. قیمت جهانی گندم در حال حاضر بیش از 40 درصد از آغاز درگیری افزایش داشته است. همزمان قیمت سایر کالاهای اساسی مانند برنج و ذرت نیز در وضعیتی چنین می باشند.وچنین می باشد.  جدا از تاثیر مستقیم این جنگ بر تولیدات کشاورزی و صادرات آن، جنگ بر تجارت انواع کودهای شیمیایی تاثیر نامطلوبی گذاشته است. روسیه، دومین و بلاروس سومین تولیدکننده بزرگ کود پتاس جهان هستند. در این راستا برزیل، به عنوان بزرگترین تولید کننده سویا در حدود نیمی از کودهای پتاس خود را از روسیه وارد می‌نماید در ادامه سویای تولیدی برزیل به چین فروخته می‌شود تا به عنوان تغذیه دام مورد استفاده قرار گیرد. از اینرو اختلال در عرضه کود ممکن است بر قیمت گوشت چین و صادرات آن به سراسر جهان موثر باشد.

علاوه بر کود و کالاهای کشاورزی روسیه یک تولیدکننده و تامین کننده عمده سوخت‌های فسیلی، مانند نفت خام و گاز طبیعی است. در سال 2019، روسیه 14 درصد از صادرات جهانی زغال سنگ و 13 درصد از نفت خام به عنوان دومین صادرکننده بزرگ آن، به خود اختصاص داده است. روسیه همچنین صادرکننده عمده فرآورده‌های نفتی تصفیه شده و گاز طبیعی است که به ترتیب 10 و 9 درصد از صادرات جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. نفت برای حمل و نقل یک عنصر حیاتی است و قیمت بنزین در حال حاضر به طور قابل توجهی در سراسر جهان افزایش یافته است. در عین حال گاز طبیعی بیش از نیمی از هزینه تولید کود آمونیاکی را به خود اختصاص می‌دهد و تأثیر آن بر قیمت کود را تشدید می‌کند.

از نظر زغال سنگ، وابستگی به واردات از روسیه در لتونی (100 درصد) و مولداوی (96 درصد) و همچنین در برخی از کشورهای در حال توسعه مانند کشور کوچک بلیز در دریای کارائیب (99 درصد) و الجزایر (94 درصد) بوده که وابستگی زیادی است. بسیاری از کشورهای پردرآمد نیز از نظر نفت خام کاملاً  به روسیه وابسته هستند، اسلواکی (97 درصد)، فنلاند (82 درصد) و لهستان (71 درصد) از جمله این کشورها هستند. برای گاز طبیعی، نسبت واردات قرقیزستان به کل مصرف داخلی به 94 درصد می‌رسد. پس از آن جمهوری چک و لیتوانی (هر دو 90 درصد) قرار دارند. برخی از اقتصادها مانند تایوان، چین (29 درصد) و توگو (24 درصد) نیز وابستگی بالایی به روسیه نشان می‌دهند. چندین کشور در حال توسعه برای بیش از(60 درصد) مصرف نفت و محصولات زغال سنگ به روسیه متکی هستند. اینها شامل ازبکستان (71 درصد) و تاجیکستان (62 درصد) است.

 باید توجه داشت که فهرست وابستگی کشورها به روسیه و اوکراین تنها به موارد یاد شده ختم نمی‌شود و نباید فراموش نمود که بخش فدراسیون روسیه در گذشته‌ای نه چندان دور، سهم بسیار بالایی در تامین نیازهای کالایی و فنی و خدمات مربوط به کشورهای اقماری شوروی داشت. این ارتباط سیستماتیک علی‌رغم فروپاشی شوروری به صورت سنتی همچنان باقی مانده است و تغییر چندانی ننموده است با توجه به شکست‌هایی که روسیه در میدان جنگ متحمل گردیده است، شاید فشاراقتصادی و افزایش بی‌رویه قیمتهای در سایر کشورها، بتواند ابزاری برای چانه‌زنی روسیه در مذاکرات صلح آینده گردد. البته که به دلیل اهمیت فوق العاده اوکراین در تامین غذایی کشورها، در سمت روبرو، حمایت حداکثری جهانی را خواهد داشت. در مجموع زمستان 2023، با خود حرف‌های زیادی برای آیندگان خواهد داشت.