دکتر روح اله کهن هوش نژاد-"ایران اوپک را ترک نمیکند، اما باور دارم اوپک خواهد مرد". این جمله وزیر نفت کشورمان است که هفته گذشته و در حاشیه یکصدوهفتادوششمین نشست اوپک در اعتراض به فرآیند تصمیمگیریها و یکجانبهگرایی در اوپک بیان کرده است. اما آیا اوپک خواهد مرد یا اینکه این سازمان سالها پیش مرده است؟
از زمانی که اوپک در آن روزهای اوج خود در سال ۱۹۶۰ در بغداد تأسیس شد، نفت خام یک کالای راهبردی و حیاتی برای اقتصاد جهانی شناخته میشد و وقوع تنشهای ارضی فراوان بر سر مالکیت این کالای اساسی گواهی بر این مدعاست. اما درحال حاضر صنعت بینالمللی نفت نسبت به سال ۱۹۶۰ کاملاً تغییر کرده و طیف مبهوتکنندهای از منابع جایگزین انرژی، منابع نامتعارف نفت و گاز بهویژه نفت شیل و مجموعهای از بازیگران جدید ظهور پیداکردهاند. در کنار آن مجموعهای از عناصر دیگر مانند گروههای زیستمحیطی فشار به وجود آمدهاند که در سالهای ۱۹۶۰ شایع نبودند.
زمانی که اوپک به وجود آمد تولید، بازاریابی و قیمت تماماً به شکل یکجانبه توسط شرکتهای بینالمللی نفتی کنترل میشد و نگرانیهای اندکی در رابطه با تأثیرات زیستمحیطی و اجتماعی این صنعت مانند گرمایش جهانی و از میان رفتن لایه اوزون وجود داشت. اما امروزه شرایط بهکلی تغییر کرده و نه اوپک و نه شرکتهای بینالمللی نفتی نمیتوانند خطرات به وجود آمده را نادیده بگیرند.
در زمان تشکیل اوپک استقلال یکی از اصلیترین شعارها و خواستههای ملتهای تازه رهاشده از بند استعمار بود. ملیگرایی و تمایل به ایجاد یک جنبش جایگزین غیرمتعهد با هدف محافظت از منابع ملی ریشه گرفت. اما استقلال در قرن بیست و یکم تا حد زیادی به توانایی دولتها برای ایجاد یک فضای پایدار و باثبات برای توسعه و رونق اقتصادی بستگی دارد.
منشور تأسیس اوپک بر مبنای مفهوم سنتی حاکمیت ملی دولتها استوار است. با اینحال تمامی کشورها، اوپک را بهعنوان یک نهاد بینالمللی تمامقد که از مصونیت حقوقی که عموماً به نهادهای مستقل اعطا میشود، نمیشناسند. مقامات کشور سوئیس این سازمان را بهعنوان یک توافقنامه تولید کالای مصرفی شناخته و از اعطای موقعیت دیپلماتیک به آن خودداری کردند و به همین دلیل مقر این سازمان پس از امضای موافقتنامهای بین اوپک و جمهوری اتریش در سال ۱۹۶۵ و کسب جایگاه مصونیت دیپلماتیک به وین پایتخت اتریش منتقل شد.
نشستهای اوپک نشان میدهد تثبیت قیمتها در بازارهای جهانی نفت همچنان یکی از اهداف اصلی سازمانی اوپک است. اما تعیین تنها یک مؤلفه بینالمللی تأثیرگذار بر قیمت نفت چندان آسان نیست، چرا که بعضی از عناصر مورد نیاز برای تعیین قیمت نفت در بازار شامل اطلاعاتی مانند ظرفیت پالایشگاهی، ذخایر موجود در بازار و تنشهای ژئوپلیتیک میباشد که ممکن است اطلاعات مربوط به آنها ناکافی باشند یا بهطور کامل منتشر نشوند. عدم قطعیت در مورد سطح تولید نفت خام توسط اوپک نیز از دیگر عوامل تأثیرگذار است و دبیرخانه اوپک نیز تا حدی به منابع دسته دوم بهمنظور یافتن میزان تولید اعضای خود اتکا دارد. با توجه به این واقعیت که بخش عظیمی از نفت عرضهشده به بازار تولید کشورهای عضو اوپک نیست، در سال ۲۰۰۵ و پسازآنکه مشخص شد قیمتها خارج از این گروه و به دور از مراجع اوپک تعیین میشوند و عملاً تصمیمات این گروه غیرواقعبینانه هستند، اوپک تصمیم گرفت گروه قیمتگذاری خود را منحل کند و در عوض تصمیم به استفاده از هدفگذاری تولید گرفت تا میان میزان عرضه و تقاضای جهانی متوازن برقرار کند.
به علاوه، برخلاف آنچه که در رسانهها گفته میشود، این سازمان هیچگاه یک کارتل نبوده است. بر اساس تعاریف سنتی، کارتل به مجموعهای از تولیدکنندگان دارای ذهنیت مشترک گفته میشود که تولید یک ماده خاص را کنترل میکنند و گاهی مشتریان را میان خود توزیع میکنند، بهمنظور تضمین قیمتهای بالا رقابت آزاد را محدود میکنند و میزان درآمد آنها از محل فروش آن کالا بیشتر از حد طبیعی است. واقعیت آن است که اوپک هیچگاه و حتی در روزهای اوج خود نیز دست به چنین اقداماتی نزده است، این سازمان هیچگاه تولید و فروش نفت را به شکلی که سهم کامل بازار را در اختیار داشته باشد، کنترل نکرد و عنان قیمتها را نیز به دست نیاورد. اعضای اوپک بسیاری از اوقات علیه هم رقابت کردهاند و در مواقعی نیز با توافقها و تخفیفهای مخفیانه، عملاً سهمیههای خود را کنار گذاشتهاند. همچنین، بسیاری از اعضای این سازمان و بهخصوص کشورهای دارای بیشترین منابع و ظرفیت، اطلاعات مرتبط با میزان منابع، اکتشاف و سرمایهگذاری در میادین نفتی خود را بهعنوان اسرار ملی در نظر میگیرند، و آنها را به شکلی شفاف به دبیرخانه اوپک اعلام نمیکنند.
بنابراین اوپک از سالها پیش رو به افول بوده است. اوپک در این سرنوشت تنها نیست. پیمانهای دیگری هم بودهاند که اکنون به تاریخ پیوستهاند که از آن جمله میتوان به سازمان پیمان مرکزی (سنتو) اشاره کرد؛ این سازمان در سال ۱۹۵۵ توسط ایران، عراق، پاکستان، ترکیه و ایالاتمتحده و بر اساس معاهده بغداد تشکیل شد ولی در سال ۱۹۷۹ از میان رفت. نهادهایی مانند سازمان ملل نیز هنوز وجود دارند اما صحنه رقابت ابرقدرتها بودهاند و نتوانستهاند در محدود نمودن بحرانهای جهانی از طریق استفاده از ابزارهای صلحآمیز چندان موفق عمل کنند.