به‌‌کارگیری راهکارهای نوین برای کشاورزی حیاتی است

مهدی نظیفی- تحلیل‌گر اقتصادی- طبق آخرین سرشماری آماری کشور حدود 2.5 میلیون نفر در بخش کشاورزی اشتغال دارند که در سطح زیرکشت 14.7 میلیون هکتار شامل حدود 6 هکتار زمین آبی و حدود 9 هکتار زمین دیم، زراعت می‌کنند که بیشترین اراضی زیرکشت در سه استان خوزستان، فارس، خراسان رضوی قرار دارد. سه محصول اصلی کشاورزی کشور شامل گندم، جو و برنج است. سهم نیروی کار شاغل در بخش کشاورزی نسبت به کل شاغلان در دنیا 26.5 درصد و در ایران حدود 17.6 درصد است. در ایران سهم بخشها از ارزش افزوده بخش کشاورزی شامل: سهم زراعت و باغداری حدود 71 درصد، سهم دامداری حدود 24 درصد، سهم صید و آبزی‌پروری حدود 4 درصد، سهم جنگلداری حدود 1 درصد است. سهم اراضی زراعی حدود 89 درصد، سهم اراضی باغ و قلمستان حدود 11 درصد است.

در سرزمین پهناوری مانند ایران که دارای آب و هوای معتدل، زمین حاصلخیز، نیروی انسانی فراوان، انواع ذخایر زیرزمینی، معادن کمیاب و... است جای تعجب است که هنوز مردم ایران نتوانسته‌اند جایگاه بالای واقعی خود در دنیای معاصر، که قرنها از آن برخوردار بوده و به عنوان مهد تمدن بشری شناخته می‌شود را به‌دست بیاورند بلکه از آن دورتر هم شده‌اند. دهها سال است رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور تحت تاثیر تکیه اصلی دولتها بر عوامل برون‌زای اقتصادی، بیشترین موانع را برای توسعه کشور ایجاد نموده، ظرفیتهای اساسی عوامل درونزای اقتصادی را تحلیل برده و موجبات ناکامیهای اقتصاد کشور را فراهم می‌کند. در بین عوامل درونزای اقتصاد ایران، عوامل تولید موجود در بخش روستایی در صورت پیاده نمودن برنامه‌های صحیح مبتنی بر دانش روز و تجارب سایر کشورهای موفق می‌تواند نقش عمده‌ای در جهت رشد و توسعه فراگیر و موزون کشور ایفا کند. بخش کشاورزی و روستاها در طول دهه‌ها مورد بی‌مهری و غفلت دولتمردان قرار گرفته است لذا به‌شدت از اهداف برنامه‌ریزی‌های توسعه کشور عقب مانده و در نهایت به مرزهای نابودی نزدیک شده است. بزرگترین مشکل روستاهای کشور نابود شدن اقتصاد کشاورزی است که باعث ویرانی روستاها شده به‌طوری که نسبت جمعیت ساکن در روستاها که قبل از انقلاب دوبرابر جمعیت شهرنشین بود را به عکس آن تبدیل نموده است. در عین حال نسبت جمعیت فعال روستایی هم قابل مقایسه با قبل از انقلاب نیست. به عبارت دیگر جمعیت فعال کشاورز روستا با هدف مهاجرت، سکونت و فعالیت درحاشیه شهرها تخلیه شده است.

تهی شدن روستاها از جمعیت اساسا به این دلیل بوده که از اواخر دهه چهل تاکنون سیاست تقویت زندگی روستایی به بردن مظاهر زندگی مدرن شهری مانند آب لوله‌کشی، برق، گاز به روستا تعریف شده است. جمعیت روستایی کشور در حالی که از پایین بودن راندمان کشت و نبود ماشین آلات همچنین پایین بودن و بصرفه نبودن قیمت محصولات خود رنج می بردند برای زندگی بهتر لزوما احتیاج مبرم به آب لوله کشی، برق، گاز نداشتند چون قبل از آن در زمینه تامین آب شرب از وجود چشمه‌ها و در زمینه تامین انرژی حرارتی از وجود بوته زارها و جنگلها و در زمینه تامین آب زراعی از وجود چشمه‌ها و بندها و سدهای خاکی کوچک متناسب با ظرفیت روستاها استفاده می‌نمودند. گرچه آمدن آب لوله کشی، برق، گاز برای تامین رفاه بیشتر زندگی روستائیان مورد نیاز بود ولی برای تقویت معیشت روستائیان نه تنها کافی نبود بلکه به‌دلیل عدم تقویت تولید روستایی حتی تضعیف شدید آن و ترویج فرهنگ شهرنشینی، باعث تزلزل شخصیت محکم روستائیان شد. که در نهایت، امید به تامین بهتر شرایط معیشت خانواده همچنین کسب رفاه بیشتر و لذت بردن از زندگی شهری، آنان را برای مهاجرت به شهرها پرانگیزه کرد. این روند تاثیر منفی در زندگی روستائیان، تاکنون هم ادامه دارد. در حالی که امید به رفاه بیشتر در حقیقت سرابی بیش نبوده است. این یعنی تلاشهای سازمانهای مستقر در روستاها بویژه سازمان تعاون روستایی ایران و شرکتهای سهامی زراعی و.... همگی در طول 50 سال اخیر بجز در موارد مقطعی عمدتا در اهداف راهبردی خود ناموفق بوده‌اند. نمی‌توان نقش قیمت‌گذاری دستوری محصولات اصلی روستاها مانند گندم و... که البته کارشناسی نشده بوده و بدلیل پایین‌تر بودن از قیمت واقعی آن همیشه به ضرر روستایی عمل کرده را در این رابطه نادیده گرفت. درواقع دولتها به جای تقویت مشاغل روستایی ایران همیشه در جهت تقویت مشاغل روستاییان کشورهای صادرکننده گندم و... به ایران عمل کرده‌اند. فقط تغییر رویکرد دولتمردان در قیمت‌گذاری خرید تضمینی محصولات اساسی کشاورزی به طوری که زندگی کشاورز تامین شود، ادامه کشت محصولات اساسی و اشتغال کامل در روستا را تضمین می‌کند.

دلالان هم از کمبود وسیله حمل و نقل محصولات، بالا بودن کرایه‌ها، کمبودهای مالی و سازماندهی روستائیان استفاده کرده و محصولات آنان را به کمترین قیمت ممکن می‌خرند و در بازار به چند برابر قیمت خریدشان می‌فروشند به طوری که غالبا وضعیت قیمت محصولات کشاورزی بحرانی می‌شود و نتیجه آن این است که محصولات روستائیان بدون خریدار مانده و غالبا کاهش قیمت محصولات کشاورزی و افزایش قیمت حمل باعث می‌شود کشاورزان محصولات را در مزرعه رها کنند و تبدیل به خوراک دام شود. تکرار موارد این‌چنینی و فشار مشکلات معیشتی باعث افزایش ناامیدی و ایجاد انگیزه بیشتر روستائیان برای مهاجرت به حاشیه شهرها می‌شود.

از سوی دیگر بدلیل سیاستهای اشتباه دولتمردان درباره مدیریت آّب، علاوه بر هدر دادن آبهای سطحی، روان آبها، هرزآبها و رودخانه‌ها باعث برداشت‌های بیش از حد مجاز استاندارد از آبهای زیرزمینی کشور شده به طوری که تبعات تاراج آبخوان سرزمین مادری، آبهای زیرزمینی حتی آبهای زیرزمینی فسیلی که حاصل میلیون‌ها سال انباشت آب در سفره‌های زیرزمینی کشور بوده را به زمان اتمام خود نزدیک کرده است. علاوه بر تبعات تغییرات اقلیمی حاصل از اشتباهات مهلک مدیریت آبهای کشور، ادامه این شرایط هر سال از میزان سطح زیرکشت زراعی کشور را کاهش می‌دهد و کشاورزان را در پیشبرد امور زراعت تحت فشار بیشتری قرار می‌دهد.

قبل از این، روستاها از نظر اقتصادی استقلال کاملی داشتند. روستائی دارای فرهنگ مستقل ویژه خود بود و نیاز به خروج از روستا نداشت. در حال حاضر اگر روستاهای ایران از نظر اقتصادی به استقلال نسبی برسند دوباره شخصیت مستقل فرهنگی آنها تقویت خواهد شد. هدف از این مقاله، دادن شخصیت مستقل به روستائیان است که از طریق افزایش سریع تولیدات کشاورزی و سایر محصولات روستایی و رسیدن به استقلال نسبی اقتصادی در نهایت موجب استقلال فرهنگی در نهایت مدرنیزه شدن واقعی روستاها، عملی خواهد شد. استقرار کارشناسان اقتصادی و.... در روستاها در کنار مشورت با آنان برای رسیدن به اهدافی که خود روستائیان آن‌را تعریف خواهند کرد برای رسیدن به هدف عالی افزایش سریع تولید کشاورزی عملیاتی خواهد شد. در این روش کارشناسان خارج از روستا با فرض اینکه «هیچ نمی‌دانند» راهی روستا خواهند شد لذا روستائیان به آنها دانش و شناخت مسائل و مشکلات روستا را آموزش و ابزارهای لازم را به آنها نشان خواهند داد. در کنار آن ممکن است ابزارهایی هم از بیرون روستاها ضروری باشد که نیاز و مشخصات آن‌را هم روستایی به کارشناسان می‌دهد. در حقیقت کارشناسان فقط نقش مشاور و کمک کننده دارند ولی کارهای اصلی توسط روستائیان و بنا به خواست آنان انجام می‌شود. کارشناس تمام راه‌حلها بر مبنای تجارب روستایی و امکانات فعلی روستا و بکارگیری تکنولوژیهای مدنی روستایی و به‌خصوص بر مبنای بازیافت منابع از جمله فاضلاب، بیوگاز... و با تکیه بر تکنولوژی ساده از قبیل تلمبه دستی بروز شده، تکنولوژی موجود در روستا از قبیل دوچرخه، موتورسیکلت، هر نوع خودروهای موجود که در هر مقطع با توسل به ابزارهای عمدتا روستائی در خود روستا ساخته شده یا تبدیل کاربری شده، پیاده می‌کند. اینکار با با ایجاد کارگاههای فنی کوچک در کنار اهمیت دادن به تکنولوژی‌های سنتی روستایی با ویژگیهای کم هزینه بودن و با نگاه ویژه به سازماندهی دهکهای پایین و متوسط روستا انجام خواهد شد. در اینکار رویکردها تقریبا طبق الگوی هندی توسعه روستایی شکل خواهند گرفت. با توسعه کارگاهها در آینده می‌توان بصورت کاملا کم‌هزینه برای استفاده از انرژی خورشیدی در ماشین آلات ساخت روستاها هم برنامه ریزی کرد.

دبیرستانهای فنی‌حرفه ای روستایی عمدتا با بکارگیری اساتید روستایی موجود ایجاد و در نهایت در سطح کلان کشور تبدیل به دانشگاههای فنی‌حرفه ای روستائی خواهند شد که دانش روستائی را با دانش روز ترکیب کرده و برای هر روستایی با توجه به ویژگیهای خاص آن راه‌حلهای بهینه شده جدید ارائه خواهند داد که در نهایت رشد اقتصادی و توسعه روستا را به حداکثر توان خود خواهند رساند.

دولت هم با دادن انواع یارانه، تسهیلات مالی و معافیتهای مالیاتی همراه با سیاستهای تشویقی و قراردادهای خرید تضمینی به‌اضافه پیش‌پرداخت و قیمت بالاتر برای محصولات، منحصرا برای تشکلهای روستائی بویژه در سالهای ابتدایی، این حرکت مردمی را سرعت خواهد بخشید. در جهت خودکفایی نسبی واقعی در روستا، توسعه زیرساختهای روستایی هم با مشارکت تشکلهای روستائی با هزینه کمتر و با سرعت و کارائی بالاتر و با توجه به ویژگیهای خاص جغرافیائی و روشهای سنتی به سرانجام خواهد رسید و با حفط ارزش افزوده کالاها و خدمات در درون روستا، به توسعه روستائی سرعت بیشتری خواهد بخشید. در این رویکرد هویت و جایگاه اصلی روستا حفظ خواهد شد و روستا به عنوان یک واحد مستقل، اصالت‌های خود را حفظ خواهد کرد.

افزایش توانمندی‌های تولیدی عمدتا با استفاده از فن‌آوری مناسب و دانش و مهارت‌های بومی روستائیان باید انجام شود. اهمیت دادن به دانش بومی در برنامه‌‌ریزی‌ها بسیار مهم بوده و با استفاده از راه‌حل‌های بومی و ابداعی روستائیان، روحیه خود اتکایی و اعتماد به نفس در مردم بومی ایجاد شده و به مشارکت و توانمندسازی آنها کمک موثری می‌کند.

چون محصولات کشاورزی در کمترین زمان در معرض فساد قرار می‌گیرند به همین دلیل جلوگیری از ضایعات بخش کشاورزی بسیار ضروریست. ضایعات بخش کشاورزی ایران حدود 30 درصد ارزیابی و ارزش این حجم از ضایعات حداقل 3 تا 5 میلیارد دلار قابل برآورد است. در صورتی که این حجم ار تولیدات روستائی با ایجاد صنایع تبدیلی کوچکتر در جوار روستاها فرآوری شود ارزش افزوده آن در روستا منابع عظیمی را برای توسعه روستائی فراهم خواهد کرد. نمونه این رویکرد را در موارد تولید سنتی شیره انگور از انگورهائی که خریدار مناسبی در بازار ندارد اکنون هم انجام می‌شود.

تمام راه حلهای ارائه شده در چارچوب قوانین فعلی قابل اجراست البته ممکن است در مواردی اصلاح قوانین هم ضرورت داشته باشد باید انجام شود.

بجز موارد پراهمیت فوق مشکلات دیگری هم اقتصاد روستایی را تضعیف نموده که شامل:

- یکپارچه نبودن زمینهای کشاورزان و نبود تعاونیهای تولید یا شرکتهای سهامی زراعی روستائی که بتواند زمینهای کوچک روستائیان را یکپارچه نماید همچنین نبود ماشین آلات کشاورزی، باعث کاهش راندمان کشت می‌شود.

- نبود تشکلهای تعاونیهای تولید و تجارت روستایی که بتواند فروش انواع محصولات زراعی، محصولات صنایع دستی، گیاهان دارویی، محصولات نیمه صنعتی، محصولات معدنی، که بتواند فروش محصولات روستائیان را بصورت یکجا مدیریت نماید و بتواند مانع اقدامات دلالان شود و با چانه‌زنی قوی منافع روستائیان را تامین و بهینه نماید.

- نبود تشکلهای تعاونی اعتباری روستایی که بتواند منابع مالی روستائیان را یکپارچه کرده برای خرید ماشین آلات کشاورزی و سایر موارد مصارف عمده آنها بصورت عمده و مقرون به صرفه، یا وام اضطراری تامین مالی نماید.

- نبود تشکلهای تعاونی مصرف روستایی که بتواند خرید نیازهای کالایی روستاییان از اقلام مورد نیاز روزانه تا ماشین آلات کشاورزی را یکپارچه کرده و برای خرید آنها بصورت عمده و مقرون به صرفه آنها تامین مالی نماید.

- نبود تشکلهای روستایی که بتواند نیروی انسانی تحصیلکرده روستا را در زادگاهشان به خدمت بگیرد همچنین برای انواع خدمات سازمانهای دولتی فعال در روستاها، تامین نیرو کند تا مانع مهاجرت روستاییان شود.

- نبود تشکلهای تعاونی بالادستی در شهرها و مراکز استانها برای اینکه انواع تشکلهای روستایی را با پشتیبانی، مشاوره، صنایع تبدیلی بزرگ، تقویت واقعی کرده و در صورت نیاز به یارانه دولتی، توزیع آن‌را هدفمند نماید.

- نبود تشکلهای تعاونی بالادستی در سطح استانی و کشوری که بدون رقابت ناسالم بتواند صادرات محصولات کشاورزان کشور را بصورت یکجا انجام و واردات انواع نهاده‌های مورد نیاز روستاییان را بصورت مفید، بهینه، مقرون به صرفه انجام دهد.

 - نبود شعبات شرکتهای بزرگ تعاونی عمرانی روستائیان در سطح شهرها و روستاها که بتواند با تامین نیرو از افراد روستا، انواع خدمات عمرانی مورد نیاز روستائیان (از قبیل پروژه‌های عمرانی روستایی به‌ویژه پروژه‌های ساخت سدها و بندهای کوچک روی مسیرهای هرزآبها، روان‌آبها و رودهای کوچک محلی برای تامین آب مورد نیاز توسعه کشاورزی محلی و توسعه راه‌های ارتباطی) را تامین و توزیع منافع حاصل از درآمد پروژه‌ها را بهینه نماید.

- نبود شعبات شرکتهای خصوصی در سطح شهرها و روستاها که بتواند با تامین نیرو از افراد محلی انواع خدمات مورد نیاز شهرنشینان از قبیل طبیعت‌گردی، بوم‌گردی، کوه‌نوردی و سایر خدمات گردشگری را در سطح روستاها بصورت بهینه و با کیفیت استاندارد عرضه نماید.

تکیه اصلی بر عوامل تولیدی روستا، بکارگیری بیکاران روستا برای زراعت همچنین سایر خدمات مورد نیاز، بازگشت کارشناسان بومی به زادگاهشان، توانمندسازی زنان، متنوع ساختن درآمدهای روستائی، تشکیل تشکلهای روستایی مختلف با مشارکت خود روستائیان برای رفع کمبودهای فوق به همراه تقویت تشکلهای موجود فعلی با موضوع فعالیتهای ذکر شده در بالا در کنار اجرای دقیق برنامه‌های تعیین شده رسیدن به اهداف مشخص شده را ممکن خواهد نمود توجه ویژه کارشناسان برای استفاده موثرتر از انرژیهای تجدیدپذیر در زندگی روستائی منجر به بروز خلاقیتهای روستائیان در بکارگیری ابزارها و امکانات محلی، ایده‌های کاربردی نو، به ساخت ابزارهای جدید در محل منتهی شده و امکانات محلی موجود را برای رفع نیازهای انرژی روستائیان توسعه خواهد داد.

بتدریج با بهبود شاخصهای بخش کشاورزی، شرایط مساعدتری را برای زندگی و معیشت روستائیان و امیدواری به آینده بهتر برای روستا فراهم خواهد آورد از سوی دیگر افزایش تولیدات کشاورزی ضمن تامین امنیت غذایی، کشور را از خروج ارز جهت واردات مواد غذایی و نهاده‌های کشاورزی بی‌نیاز ونقش عوامل برون‌زا را در اقتصاد کشور کم‌رنگ‌تر خواهد کرد. اعزام کارشناسان غیربومی لازم به روستاها، که بصورت پایلوت در بخشهایی از کشور عملی خواهد گردید، در طول اجرا، برنامه‌ریزی دقیق و مدلهای لازم را برای توسعه سریع بخش کشاورزی کل ایران بدون اتکا بر عوامل برون‌زا تنظیم می‌شود بطوری که زمینه های توسعه بخشهای صنعتی بالادستی برای صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی همچنین صنایع بالادستی معدنی را فراهم آورده و برای جبران عقب ماندگیهای سایر بخشها و صنایع کشور هم مفید باشد. عملی نمودن تمامی موارد اشاره شده فوق بویژه بکارگیری کارشناسان آگاه به برنامه‌های ارائه شده می‌تواند نقش مهمی در موفقیت سریعتر طرحها داشته باشد پس لازم است در این موارد دقت و اهتمام لازم را داشته باشیم.

گزارش تغییرات اقلیمی سازمان ملل در مورد تغییرات اقلیمی ناشی از افزایش سطح انتشار گازهای گلخانه‌ای هشدارهای تکان‌دهنده‌ای می‌دهند. این تغییرات در حال حاضر به حدی جدی است که اختلالات آب و هوایی برای چند دهه ادامه خواهد داشت. چون پیش‌بینی می‌شود متوسط تغییر دمای هوای جهان طی ۲۰ سال آینده حداقل به ۱.۵ درجه سانتیگراد برسد، در ایران نشانه‌های تشدید تغییرات اقلیمی با بروز خشکسالی‌های اخیر و تکرار خسارت‌بار سیل، ناآرامی و ناپایداری آب‌وهوا، تکرار پی‌درپی گرمای طاقت‌فرسا و دیگر شرایط جوی که در حال حاضر اتفاق می‌افتد، در آینده تشدید خواهند شد. در صورتی که بتوان جریان آب سیلها را با برنامه های دقیق کارشناسی شده مهار نمود امکان تبدیل تهدیدهای تغییرات اقلیمی به فرصتهای بی‌نظیر برای توسعه‌ کشاورزی فراهم خواهد شد. از سوی دیگر با بکارگیری روشهای مدرن آبیاری تجربه شده در کشورهای پیشرفته و توسعه بیشتر بکار گیری از تکنولوژی‌های پیشرفته آبیاری که مصرف آب کشاورزی را کاهش داده و بهینه می‌کند برای افزایش تولیدات کشاورزی به‌شدت ضروریست. همچنین استفاده از تجربیات کشورهایی مانند امارات متحده عربی برای بارورسازی ابرها و ایجاد باران مصنوعی با استفاده از روشهای جدید، جایگزین شده با روشهای قبلی نمک‌پاشی روی ابرها که برای محیط زیست زیان آور بود، برای تولید باران استفاده می‌کند و خطرات کمتری برای محیط زیست دارد. در این روش به ابرها توسط هواپیما شوک الکتریکی داده می‌شود. امارات یکی از اولین کشورها در حوزه خلیج فارس است که از این فناوری در ادامه برنامه «تلاش برای تأمین امنیت آب» که از دهه ۱۹۹۰ برای افزایش بارش باران در آن کشور در حال انجام است، برای تولید باران استفاده می‌کند و در کنار افزایش سرعت تولید آب‌شیرین‌کن‌های متعدد ایجاد شده در طول سواحل، توانسته علاوه بر حل مشکل بی‌آبی سرزمینی، خود را برای صادرات آب به دیگر کشورها آماده کند. مقایسه حیرت‌انگیز میزان سرمایه‌گذاری در آب‌شیرین‌کن‌های کمتر از انگشتان یک دست نصب شده در ایران با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، تفاوت دیدگاههای توسعه اقتصادی دولتمردان کشورها و نتایج بدست آمده از آنها را عیان می‌کند. موارد مشابه فوق در سایر کشورهای در حال توسعه فراوان است که می‌توان از آنها یاد کرد. اینکه از امارات گفتیم به این دلیل است که بیخ گوش ماست و شرایط آب و هوایی آن بسیار بدتر از ایران است. اتخاذ برنامه‌های دقیق و سرمایه گذاری برای افزایش ظرفیتهای عمده درصنعت آب‌شیرین‌کن در سطح انبوه برای توسعه کشاورزی بویژه در مناطق جنوبی ایران به همراه بارورسازی ابرها و ایجاد باران مصنوعی با استفاده از روشهای جدید در تمامی مناطق ایران، می‌تواند تحولی اساسی را در کشاورزی و اشتغال کشور بویژه در مناطق محروم جنوب کشور ایجاد نماید.

دولتها در طول نیم قرن اخیر توجه کمتری به مدیریت آب و خاک کشور نشان داده‌اند کاری که در منطقه کم‌‌آب، خشک و نیمه‌خشکی مانند خاورمیانه بسیار ضروریست. درحالی که کشورهای خاورمیانه مدت‌هاست در این زمینه به پیشرفتهای قابل توجهی دست‌یافته و از مواهب آن برخوردار شده‌اند ولی در ایران مسئولان دولتی هیچ نگاه جدی و علاقه‌مندی در این زمینه از خود نشان نمی‌دهند و به همین دلیل ایران بویژه در سالهائی که تغییرات اقلیمی هر روز مناطق بیشتری را به سوی بیابانی شدن سوق می‌دهد بیشتر دچار بحران کمبود محصولات کشاورزی و مواد‌غذایی شده است. دولتها به ظاهر راههای آسانتر واردات مواد غذائی و نهاده‌های کشاورزی که البته مطابق با منافع مافیای مسلط بر سازمان دولت است را انتخاب کردند. نتیجه این سهل‌انگاری‌ها این شده که ایران از کشوری که تا همین قرن اخیر صادرکننده گندم به کشورهای همسایه بود به کشوری واردکننده گندم و وابسته به کشورهای تولیدکننده مواد غذائی تبدیل شود. هرچند مسئولان دولتی، افزایش جمعیت را دلیل کمبودها در مواد غذائی عنوان می‌کنند ولی برخلاف آن اتفاقا کشورهای دارای جمعیت زیاد در زمینه تولید مواد غذائی موفق‌تر هستند.

در ایران مدیریت آبهای کشور فقط در ساخت سدهای بزرگ خلاصه شده که غالبا فاقد کار کارشناسی مناسب بوده است. نتایج آن در سدهائی که آب ندارند، آب کافی ندارند، در مسیر معادن نمکی قرار گرفتند و آب رودخانه‌های کشور را بلااستفاده کرده زمینهای زراعی اطراف آن‌را خشک و بلااستفاده کردند، قابل مشاهده است، باید بدانیم خوزستان بحرانی‌ترین استان ایران در این زمینه نیست استان‌هایی که بیشترین نابودی را در آبخوان‌های خود داشته‌اند به ترتیب اهمیت بالاترین میزان کسری آب حجم مخازن استانها شامل: خراسان رضوی ۱۰۷۹ میلیون مترمعکب، کرمان ۸۳۳ میلیون مترمکعب، فارس ۵۱۳ میلیون مترمکعب، اصفهان ۳۵۳ میلیون مترمکعب، قزوین ۲۹۵ میلیون مترمکعب و... هستند. اطلاعات کسری آب حجم مخازن استان‌های کشور نشان می‌دهد خوزستان فقط در ابتدای بحران آب در کشور قرار دارد و دیگر استانهای کشور حتی بیشتر از خوزستان کسری آب دارند. بحران کسری آب برای کشت پائیزه روستائیان زمینه‌های جدیدی برای بحرانهای اجتماعی سالهای آینده فراهم خواهد کرد تا نتایج ضعفهای شدید مدیریتی در طول دهه‌ها استیلای نظرات غیرکارشناسی در مهمترین مسائل اساسی کشور، آشکار شود.

علاوه بر لزوم کار کارشناسی علمی کامل برای ساخت سدها، ضروریست برای ساخت سدهای متوسط و کوچک حتی ساخت بندهای خاکی متوسط و کوچک در سطح انبوه برای مناطق کشاورزی، که حتی با مشارکت خود روستائیان و با هزینه کمتری آماده بهره‌برداری می‌شود، برنامه‌ریزی نمود که به نسبت میزان هزینه ساخت نسبت به سدهای بزرگ قابلیت اجرائی بیشتری دارد و البته دارای بازدهی بالاتری هم خواهد بود. همچنین از نظر تغيير اكوسيستم و محيط زيست اطراف درياچه هم آسیبهای بسیار کمتری وارد می‌کند. سایر مزایای در حوزه‌های آبخيز، نگهداری آب در سرشاخه‌ها و استفاده آنها برای كشاورزی و تامين منابع آب و حتی انرژی برق مورد نیاز روستاها، مهار سيلابها و جلوگیری از خسارات آن در پائین دست مسیل اسـت البته نیازی به جابجائی مردم ساکن در اطراف را هم ندارد. سدهای كوچک خاكی مي‌تواند بعنوان روشی مناسب برای ذخيره آب در سرشاخه‌ها محسوب شود. آب‌بندهای واقع در مناطق شمالی کشور را می‌توان در بعضی مناطق بعنوان یک الگو به‌کار گرفت. در سایر مناطق باید الگوی مناسب را خود روستائیان بویژه با توجه به تجارب نسلهای قبل در محل طراحی نمایند. بدیهی‌است احداث اين سدها و بندهای کوچک می‌تواند در بسياری از مناطق كشـور رضايت و مشارکت ساكنان منطقه را جلب و با رونق كشاورزی بویژه كشت دوم محصولات، تحول بزرگی را در توسعه کشاورزی و زندگی افراد محلی ایجاد نماید.

برنامه‌ریزی‌های جدی برای رفع سریع عقب‌ماندگی‌ها و ارتقای سطح کشاورزی ایران بسیار ضروری‌است. دولت باید با سیاستهای تشویقی و تسهیلات موثر برای کشاورزی با روشهای مبتنی بر تکنولوژی‌های مدرن که نیاز به آب بسیار کمتر دارند مانند کشت محصولات با روش کشت گلخانه‌ای همچنین استفاده از روش کشاورزی بصورت عمودی حتی در نقاطی که زمین مناسب کشت و آب کافی ندارند مانند داخل و حاشیه شهرها، سرعت تولید محصولات کشاورزی را افزایش دهد و افزایش سطح زیرکشت کشور را تضمین نموده، سرعت ببخشد. کاری که در ایران برغم علاقه‌مندان زیاد، توجه دولتی کمتری دریافت کرده است.

توجه به تقویت تولید انواع صنایع دستی روستائی بویژه صنعت فرش دستباف در کنار بازاریابی برای صادرات آن توسط تشکلهای روستائی مورد حمایت دولت، می‌تواند در ایجاد تحول بزرگ در کسب درآمد و اشتغال روستائیان موثر باشد و گسست تاریخی ایجاد شده با دوره‌ای که فرش ایران در تمام بازارهای اروپا و امریکا متقاضیان جدی فراوان داشت را از بین ببرد.

اعمال سیاستهای تشویقی مناسب توسط دولت ضروریست و به مسابقه و رقابت روستائیان برای تبدیل اراضی بایر به زمین دایر منجر خواهد شد و هرگونه اقدام روستائیان که قبلا صورت گرفته باید تقویت شود. پس از یک دوره کار فشرده طبق برنامه 10 ساله و تلاش همه جانبه، با افزایش سطح زیرکشت و با افزایش بهره‌وری، انتظار می‌رود تولید محصولات در زمین‌های قابل کشت آبی و دیم کشور و سایر روشهای جدید کشت، به دو برابر میزان تولید سال 1399 خواهد رسید.

ادامه عدم توجه به ضرورتهای اساسی بخش کشاورزی و عدم اصلاح ساختاری سیاستهای دولتی، عدم تغییر ذهنیت مدیران اقتصادی کشور در حوزه آب و کشاورزی، به‌زودی با تبدیل زمین‌های حاصلخیز کشاورزی به بیابان، نه تنها نابودی بخش کشاورزی ایران را تضمین خواهد کرد بلکه امنیت آبی کشور را نیز با مخاطرات جدی مواجه خواهد نمود. جدیت دولت در رسیدن به اهداف ذکر شده، دقت در برنامه‌ریزی‌ها و به‌کارگیری متخصصان واجد شرایط ویژه، می‌تواند موفقیت برنامه را تضمین کند و در کنار آن سهم نیروی کار شاغل در بخش کشاورزی نسبت به کل شاغلان کشور را به حداقل دوبرابر نرخ کنونی برساند و در رفع مشکلات اشتغال کشور هم مفید واقع شود. نتیجه نهایی تقویت اقتصادی و اجتماعی روستاها در نهایت اهداف افزایش سریع جمعیت روستائی را در راستای افزایش جمعیت کشور قابل تحقق خواهد ساخت.

امید است این نوشته بتواند نظر مسئولان مربوطه در دولت جدید را در جهت استفاده از آخرین فرصتها برای برنامه‌ریزی‌های جدی برای نجات سپس ارتقای کشاورزی ایران، در سطحی که شایسته مردم ایران باشد، را جلب کند و برای رفع کمبودها، نیازهای مواد غذائی مردم، امنیت غذائی کشور و سایر مشکلات اقتصادی روستائیان مفید واقع شود.