نویسنده: وحید اصغری ینگجه
کارشناس ارشد جامعه شناسی
یکی از عوامل بسیار مهم در اتخاذ خط مشی های سیاسی و اقتصادی همگام شدن با تغییرات جمعیتی است. آگاهی از تغییر ترکیب سنی جمعیت در کشورها برای تصمیم گیری در خصوص سرمایه گذاری در آنها حائز اهمیت می باشد. پنجره جمعیتی یکی از مهم ترین مراحل در ساختار سنی یک جمعیت است؛ نظر به تعاریف ارائه شده از سوی برخی کارشناسان، پنجره جمعیتی دوره زمانی نسبتا کوتاهی از تحولات جمعیتی یک کشور است که در آن نسبت جمعیت سنین فعالیت به حداکثر می رسد و نوعی ساختار جمعیتی مطلوب و منحصر به فردی برای شتاب بخشیدن به رشد اقتصادی مهیا می شود، به طوری که جهش اقتصادی برخی کشورهای آسیای شرقی بیش از هر عاملی مرهون استفاده از فرصت پنجره جمعیتی بوده است. در نیم قرن اخیر کشور‌هایی مانند ژاپن، چین، کره جنوبی و اخیراً اندونزی و مالزی در همین مرحله پنجره و فرصت طلایی جمعیتی با برنامه ریزی و به کارگیری خیل عظیم نیروهای جوان و فعال، جهش‌های توسعه خود را شکل داده و یا در حال شکل دادن هستند.
گشایش پنجره جمعیتی در یک کشور معمولا فرصت مغتنمی برای رشد و توسعه اقتصادی آن کشور محسوب می شود و باید از آن خوب بهره برداری شود چرا که به آسانی قابل تکرار نیست و شاید بتوان گفت که در عمر هر ملت ممکن است فقط یک بار تجربه شود. اثرات اقتصادی پنجره جمعیتی ریشه در این واقعیت دارد که در طول دوره ای که پنجره جمعیتی گشوده می شود، افزایش جمعیت در سن کار از جوانب گوناگون رشد تولید ناخالص داخلی را تحت تاثیر قرار می دهد. این موضوع تغییر الگوهای مصرفی را به دنبال خواهد داشت. هزینه های عمومی خانوارها مانند بهداشت و آموزش به دلیل کاهش جمعیت گروه های سنی کودکی و نوجوانی کاهش خواهد یافت. به دنبال آن امکان پس اندازهای شخصی و سرمایه گذاری های ملی افزایش می یابد. در واقع، پساندازهای شخصی که در این دوران افزایش محسوسی پیدا میکنند، منبعی برای سرمایهگذاریهای تولیدی و صنعتی محسوب میشوند که می‌تواند به عنوان سوخت رشد اقتصادی استفاده شود. به بیان دیگر، پنجره جمعیتی در تعامل با چرخه ی زندگی اقتصادی، رشد پساندازها و توانایی کشور را برای سرمایه‌گذاری افزایش میدهد. از طرف دیگر کاهش نرخ باروری در طول دوره پنجره جمعیتی منجر به نتایج ترکیبی می-شود. منظور از پیامدهای ترکیبی آن است که کاهش باروری موجب رها شدن زنان از مسئولیت های مربوط به پرورش و نگهداری بچه و توانمندسازی آنها برای ورود به بازار کار ثانویه می شود و در نهایت افزایش مشارکت اقتصادی زنان را به دنبال خواهد داشت. بدین ترتیب، افزایش درصد جمعیت در سن کار نسبت به کل جمعیت، موجب افزایش تعداد تولیدکنندگان نسبت به تعداد مصرف کنندگان می شود و به وجود آمدن بدنه در حال رشد نیروی کار جوان در ساختار جمعیتی نیز قابلیت های تولید را ارتقاء می دهد که البته به فعل درآمدن این فرصت، مستلزم توجه ویژه به نقش تغییرات ساختار سنی در چرخه عمر اقتصادی و سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی شایسته برای بهره‌گیری هر چه بیشتر از آن است و صرف گشوده شدن پنجره ی جمعیتی نمیتواند موجب رشد و توسعه اقتصادی گردد.
در بستر گذارهای ساختار سنی، با توجه به افزایش نسبت جمعیت سنین فعالیت و کاهش نسبتهای وابستگی سنی، ایران از سال ۱۳۸۵ وارد فاز پنجره جمعیتی شده است و در یک فرصت زمانی طلایی و استثنایی برای رشد و توسعه اقتصادی به سر میبرد و بر اساس پیش بینی های سازمان ملل متحد، طول پنجره جمعیتی در ایران ۴ دهه خواهد بود. پژوهش های داخلی فراوانی نیز طول پنجره جمعیتی را در ایران ۴ دهه دانسته اند. بر این اساس، پنجره جمعیتی در ایران تا سال ۱۴۲۵ ادامه خواهد داشت و از سال ۳۰-۱۴۲۵ به بعد با افزایش جمعیت سالمند به تدریج بسته خواهد شد و در نتیجه نسبت وابستگی سنی مجدداً شروع به افزایش می‌کند. یعنی یک پنجره جمعیت‌شناختی فرصت برای کشور ما به وجود آمده و از چند سال پیش کشور ما دقیقا در این پنجره جمعیت‌شناسی فرصت قرار دارد. وضعیتی که یک فرصت طلایی اما محدود است و بهره‌برداری از آن نیازمند بسترهای اقتصادی، اجتماعی، سیاستی و نهادی مناسب است و بهره-گیری از این فرصت جمعیتی می‌تواند به افزایش تولید، بهره وری و پس انداز منجر شود و نتایج اقتصادی ارزشمندی را از جمله سود جمعیتی برای کشور به دنبال داشته باشد.
پس باید توجه داشت که اثرات این فرصت طلایی موقتی و گذراست و عدم به کارگیری سیاست‌های مؤثر برای بهره-گیری از این فرصت، می‌تواند به چالش‌های جدی از جمله افزایش بیکاری، اشتغال کاذب، بی ثباتی سیاسی، فشار بر منابع و عدم تأمین اجتماعی دوران سالمندی منجر شود.
در حال حاضر، استان‌ها، شهرهای بزرگ و کوچک و مناطق روستایی ایران همگی ساختار سنی جمعیتی مطلوبی برای رشد و توسعه اقتصادی دارند، این در حالی است که متاسفانه در ایران با وجود گذشت ۱۳ سال از این وضعیت سیاست‌های مؤثری برای بهره گیری از این فرصت اتخاذ نشده است و نگاه سیاست‌ها و برنامه‌های جمعیتی بیشتر بر پویایی رشد و تعداد جمعیت متمرکز بوده و هست و کمتر به ساختارهای سنی جمعیت، تغییرات و پیامدهای آن توجه شده است در نتیجه استفاده آن چنانی برای بهره وری از آن نشده و این موضوع موجب شده است تا منافع و فرصت‌های طلایی فاز پنجره جمعیتی نادیده گرفته شود، که آمار بالای بیکاری و عدم بهره وری از افراد شاغل نشانه آن است. در این شرایط که بخش قابل توجهی از نیروی کار نمی‌توانند اشتغال داشته باشند، سود بالقوه جمعیتی به آسانی تبدیل به بار جمعیتی می‌شود.
بدین ترتیب، چالش‌های جمعیتی حال حاضر و آینده ایران، بستگی زیادی به نحوه بهره‌برداری از فرصت پنجره جمعیتی دارد. بهره‌برداری از فرصت پنجره جمعیتی و تبدیل آن به فرصت اقتصادی و اجتماعی مستلزم توانمندی و مقتدرسازی جوانان برای توسعه اقتصادی، گسترش فرصت‌های شغلی، سرمایه‌گذاری مطلوب، بهبود کیفیت سرمایه انسانی و فراهم کردن فرصت‌هایی برای حضور زنان در بازار کار است. در این میان، مهم‌ترین بستر تبدیل پنجره جمعیتی به توسعه گسترش فرصت‌های شغلی به ویژه برای جوانان تحصیل‌کرده در کشور است. در حال حاضر جمعیت ایران جمعیتی جوان است و بیش از دو سوم این جمعیت در سن فعالیت و کار به سر می برند. در صورتی که از این پنجره جمعیتی (نسبت بالای جمعیت جوان و دارای توانایی فعالیت اقتصادی) بهره گرفته شده و متناسب با آن شرایط اشتغال و بهره وری ایجاد شود، نه تنها در حال حاضر برخی از مشکلات جمعیتی از جمله تأخیر در ازدواج و فرزندآوری مرتفع خواهند شد، بلکه تولید و بهره وری بالاتر نسل جوان در آینده می تواند به طور خودکار از آثار منفی دوره ی سالمندی در آینده جلوگیری خواهد کرد و سالمندی سالم، فعال و موفقیت آمیزی را به دنبال خواهد داشت.
در بستر گذارهای ساختار سنی، با توجه به افزایش نسبت جمعیت سنین فعالیت و کاهش نسبتهای وابستگی سنی، ایران از سال ۱۳۸۵ وارد فاز پنجره جمعیتی شده است و در یک فرصت زمانی طلایی و استثنایی برای رشد و توسعه اقتصادی به سر میبرد و بر اساس پیش بینی های سازمان ملل متحد، طول پنجره جمعیتی در ایران ۴ دهه خواهد بود. پژوهش های داخلی فراوانی نیز طول پنجره جمعیتی را در ایران ۴ دهه دانسته اند. بر این اساس، پنجره جمعیتی در ایران تا سال ۱۴۲۵ ادامه خواهد داشت و از سال ۳۰-۱۴۲۵ به بعد با افزایش جمعیت سالمند به تدریج بسته خواهد شد و در نتیجه نسبت وابستگی سنی مجدداً شروع به افزایش می‌کند. یعنی یک پنجره جمعیت‌شناختی فرصت برای کشور ما به وجود آمده و از چند سال پیش کشور ما دقیقا در این پنجره جمعیت‌شناسی فرصت قرار دارد. وضعیتی که یک فرصت طلایی اما محدود است
