میلاد صادقی، پژوهشگر حقوق هوافضا
در توسعه و پیشرفت حقوق هوایی، نباید از نقش سازمانهای غیر دولتی غافل شد. مقصود از این سازمانها، آن دسته از نهادهایی هستند که به صورت قانونی توسط اشخاص خصوصی و بدون مداخله یا نمایندگی هیچ دولتی، تشکیل میشوند. این سازمانها که میتوانند در سطح محلی، ملی یا بینالمللی پدید آیند، معمولاً علائق و اهداف تجاری و انتفاعی ندارند.
اگرچه موسسان و ایجاد کنندگان این نهادها دولتها نیستند، ولی در تاسیس و ایجاد آنها در هر حال اراده و میل دولتها و به ویژه قوانین مربوطه، تاثیر و نقش زیاد دارد، امری که شاید با فلسفه تاسیس این نهادها چندان سازگار نباشد و چرایی وجود آنها را از هدف یا اهدافی که دارند، دور سازد. با این حال توسعه حقوق و تلاش در جهت درمان مشکلات توسط سازمانهای غیر دولتی، اغلب چیزی نیست که دول آن را خواسته باشند. یعنی اصلاحات و تحولات به دست آنها صورت میگیرد، بی آنکه دول در این تحولات و اصلاحات نقش داشته باشند یا آن را اراده کرده باشند.
تاثیراتی که حقوق هوایی از فعالیت سازمانهای غیر دولتی میپذیرد، میتواند مستقیم باشد یا غیر مستقیم. در نوع نخست، اقدامات و تحرکات سازمانهای غیر دولتی پس از آنکه به شکل موفقیت آمیز و مثبتی تحقق یافت، به خودی خود، منشا اثر میشود یا خود مستند اجبار به انجام اقدامی دیگر قرار میگیرد. به تعبیر بهتر، تاثیر به شکل مستقیم، ذاتاً و ماهیتاً موثر است. اما در نوع دوم، اثرمندی اقدامات و تحرکات به انجام اعمال دیگر و فراهم آمدن مجموعهای از عوامل نیاز دارد؛ اعمالی که اجباری به انجام آنها وجود ندارد و عواملی که ممکن است تحقق نیابند. تاثیر به شکل غیر مستقیم، ذاتاً و ماهیتاً موثر نیست. در روش اخیر، تنها زمینههای معنوی و ذهنی برای تغییر در اوضاع و احوال هموار میگردد. این روش را میتوان روش متقاعدکننده نام نهاد.
این تاثیرات مستقیم و غیر مستقیم گاه از سوی سازمانهای غیر دولتی با حوزه فعالیتی عام پدید میآیند و گاه توسط آن دسته از سازمانهایی وارد میشوند که به طور خاص در صنعت هوانوردی یا حقوق این صنعت فعال هستند.
دست کم چهار مجرا برای توسعه و اصلاحات حقوق هوایی به دست سازمانهای غیر دولتی وجود دارد. این چهار مجرا را بدین ترتیب میتوان گزارش نمود:
- توسعه از طریق دادخواهی و فشارهای قضائی: روش دادخواهی و فشارهای قضائی را شاید بتوان مهمترین روش مستقیمی دانست که منجر به توسعه حقوق هوایی میشود. در این شیوه، سازمانهای غیر دولتی، با طرح دعوا علیه نهادهای دولتی، خواستار انجام وظایف محوله و قانونی میشوند و در مواقعی هم الزام آنها را به انجام کاری میخواهند. در ایالات متحده، «اتحادیه آزادیهای مدنی آمریکا»، دعاوی مهمی را در امور هوانوردی از جمله فعالیت پهپادها، به طرفیت آژانسهای دولتی و وزارتخانهها طرح کرده است. بحث درباره نتایج این دعاوی را به یادداشت دیگری میتوان واگذار کرد.
- توسعه از طریق مطالعات و شرکت در جلسات بینالمللی: سازمانهای غیر دولتی در مواقعی با انجام مطالعات و تحقیقات ارزشمند و ارایه نظرات در نشستها و مجامع بینالمللی، به صنعت هوانوردی آگاهی بیشتری از مشکلات و خطرات موجود و راههای درمانی میدهند. برای مثال گزارشهایی که توسط نهادهایی چون یاتا در قالب اسناد کاری (=Working papers) و به مناسبت نشستهای مختلف ارایه میشوند، حاصل تجارب و مطالعات دقیقی هستند که هر یک میتوانند منشا اصلاحات و تحولات مهمی در حقوق ملی دولتها و حقوق بینالملل شوند. از این اسناد به سادگی نباید گذر کرد.
حضور در نشستها و جلسات هم اهمیت فراوان دارد. برای نمونه در سی و هفتمین نشست کمیته حقوقی ایکائو که به تازگی در سال ۲۰۱۸ برگزار گردید، نام «انجمن حقوق هوافضای آمریکای لاتین» به عنوان یکی از هشت سازمان بینالمللی حاضر در نشست، دیده میشود. حضور این انجمن غیر دولتی به همراه نهادهایی چون «سازمان پیمان آتلانتیک شمالی» موسوم به ناتو و «کمیسیون آفریقایی هواپیمایی کشوری» نشان از آن دارد که «انجمن حقوق هوافضای آمریکای لاتین» به خوبی اهمیت شرکت در این نشست را دریافته است. علت عدم حضور دولت ایران در نشست مذکور، معلوم نیست.
- توسعه از طریق نقش آفرینی در کار گروههای دولتی: گرچه گفته شد که توسعه حقوق هوایی به دست سازمانهای غیر دولتی، در موارد قابل توجهی نتیجه خواست و اراده دولتها نمیباشد، ولی در مواقعی هم دولتها خود زمینه را برای فعالیت بیشتر این نهادها هموار میکنند. برای مثال، الزام قانونی به انتخاب نمایندهای از سازمانهای غیر دولتی از جمله سازمانهای کارگری، برای حضور در یک کارگروه دولتی، یکی از مصادیقی است که در این خصوص میتوان به آن اشاره داشت. قانون تجدید مجوز اداره هوانوردی فدرال آمریکا این روش را در بخش ۳۳۹ انعکاس داده است.
- توسعه از طریق تدوین استانداردها و قراردادهای نمونه: یکی دیگر از روشهای توسعه غیر مستقیم، توسعه از طریق تدوین استانداردها و قراردادهای نمونه است، زیرا در هر صورت استفاده از این استانداردها و قراردادهای نمونه در گرو خواست و تمایل دیگران است، مگر آنکه قانون خود استفاده از این استانداردها و قراردادهای نمونه را اجبار کرده باشد. یاتا مهمترین نمونه یک سازمان بینالمللی غیر دولتی است که با تهیه و تدوین قالبهای قراردادی به توسعه حقوق هوایی کمک میکند.
