دیپلماسی غلط آبی کشورهای منطقه‎ زایشگاه تنش‌هایی بزرگتر در خاورمیانه

فریده خدادادی-آب ماده‌ای حياتی و غيرقابل جايگزين است. از طرفی تغييرات آب وهوايی، افزايش جمعيت وتغييرسبک زندگی موجب افزايش تقاضا برای آب و فشار برمنابع آب شيرين شده است. در حال حاضر منابع آب درسراسرجهان در مرحله بحرانی  قرار دارند و مناطقی مانند خاورميانه بيشتر درمعرض خطر کمبود آب هستند و از آنجایی که حل مشکلات ناشی از کمبود آب ازعهده تک تک کشورها برنمی‏آيد، بنابراین همکاری‏های  چندجانبه و بين المللی در اين زمينه لازم است.

به گزارش جهان اقتصاد، اهمیت دیپلماسی آبی فعال، برمبنای منافع مشترک بین کشورها می‏تواند زمینه را برای دیپلماسی درعرصه‏های دیگرهمچون اقتصادی و فرهنگی و... ایجاد کند ونبود دیپلماسی می‏تواند باعث شود که همه کشورهای همسایه دچار ضرر و زیان شوند. این مسایل بخشی از صحبت‏های علی قنادی اسلامی، کارشناس حوزه آب و انرژی  است که در این زمینه با وی به گفتگو پرداخته ایم که در ادامه می خوانید.

این کارشناس حوزه آب و انرژی اظهار کرد: آب فقط ابزاری برای توسعه اقتصادی کشور نیست بلکه در همه جوانب از جمله امنیت ملی هر کشوری نقش مهمی دارد.

قنادی اسلامی در تعریف دیپلماسی آب عنوان کرد: در تعریف دیپلماسی آب ابتدا باید دو مفهوم دیپلماسی و آب را هرکدام به صورت جداگانه تعریف کنیم. تعریف ساده‏ای از دیپلماسی به معنی مذاکره توسط نمایندگان سیاسی یک کشور برای رسیدن به منافع آن کشور جهت پرهیز از ضرر یا جنگ است و آب نیز در تمامی جوامع مفهومی از حیات و آبادانی را در ذهن متصور می‏کند.

به گفته وی دیپلماسی آب، مدیریت اقتصادی-اجتماعی-زیست محیطی یا همان آمایش فراسرزمینی بر مبنای امنیت و توسعه پایدار در جهت حفظ منافع کشور در تمامی جوانب است اما آیا آب جای نفت را در آینده به عنوان یک کالای استراتژیک خواهد گرفت؟ اگر این گونه باشد دیپلماسی خاصی برای آن نیازاست و دیپلماسی در حوزه آب تعابیر مختلفی می‏تواند داشته باشد.

این کارشناس حوزه آب و انرژی افزود: کل آب تجدید پذیر در کشور حدودا صد و بیست میلیارد مترمکعب برآورد می‏شود که بخشی از آن مربوط به برون مرزی است .(در بخشهایی وارد و از بخشهایی خارج می‏شود.)

** اهمیت دیپلماسی آبی فعال با تعامل و برمبنای منافع مشترک

قنادی اسلامی، با بیان این که اهمیت دیپلماسی آبی فعال، برمبنای منافع مشترک بین کشورها می‏تواند زمینه را برای دیپلماسی درعرصه‏های دیگرهمچون اقتصادی و فرهنگی و... ایجاد کند، گفت: نبود دیپلماسی می‏تواند باعث شود که همه کشورهای همسایه دچار ضرر و زیان شوند .

وی عنوان کرد: اولین دیپلماسی‏ها یا همان مذاکره و رایزنی‏ها برای دوستی‏های تمدن‏های اولیه، قبایل و طایفه‏های مختلف درمناطق خشک و نیمه خشک مثل خاورمیانه، بر مبنای آب شکل گرفت و زمینه ساز گسترش روابط دیگر شد .همچنین اولین اختلافات اولیه هم براساس آب درهمین مناطق خشک و نیمه خشک شکل گرفت و به ایجاد درگیری و اختلاف منجر شد البته از وجود مرزهای مشترک آبی و رودخانه ای بین برخی کشورها می‏توان تشخیص داد که اهمیت دیپلماسی آبی در گذشته هم وجود داشته است و تفاوت آن با زمان حاضر در این است که دیپلماسی در گذشته با اعمال زور و قدرت حکومت‏ها صورت می‏گرفت اما امروزه باید با تعامل و برمبنای منافع مشترک این کار انجام گیرد.

به گفته این کارشناس حوزه آب و انرژی، آب‏های فرامرزی هم می‏تواند باعث تنش‏هایی بین کشورهای همسایه و هم باعث توسعه اقتصادی بیشتر بین آنها شود. در این خصوص می‏توان به اختلافات و درگیری‏های شدید  بر سر آب، پس از فروپاشی شوروی سابق که بین کشورهای تاجیکستان و قرقیزستان (دارای سرچشمه منابع آبی) از یک طرف با کشورهای ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان (دارای منابع انرژی اما نیازمند منابع آبی) در طرف مقابل بود، اشاره کرد.

وی ادامه داد: در زمان شوروی سابق حکومت با گسترش و توسعه کشاورزی ناکارآمد و ناپایدار، باعث اشتغال بخش قابل توجهی از مردم این بخش‏ها شد اما پس از فروپاشی به دلیل سدسازی در بالادست و کاهش آب در پایین دست باعث بروز این اختلافات شد. مشابه همین مشکلات احتمالا در آینده به دلیل سد سازی روی رودخانه‏های دجله و فرات در ترکیه و کاهش آب درکشورهای عراق و سوریه می‏تواند اتفاق بیفتد و این سدسازی‏ها هم تاثیر غیرمستقیم روی ایران دارد. همچنین این اختلافات در آینده می‏تواند بین ایران و عراق نیز به دلیل آب‏های مرزی آن‏ها رخ دهد.

** مشکلات ناشی از توزیع نامتوازن آب نسبت به پراکندگی جمعیت

کارشناس حوزه آب و انرژی با بیان این که ارتباط خاصی بین آب و اقتصاد وجود دارد که عملا مولفه امنیت را به دنبال دارد، تاکید کرد: متاسفانه توزیع نامتوازن آب نسبت به پراکندگی جمعیت و نیز نسبت به زمین کشاورزی برای تولید غذا، چالش‏های بزرگی بین کشورهای همجوار ایجاد می‏کند که برای جلوگیری از بروز بحران، دیپلماسی فعال آب را طلب می‌کند.

قنادی اسلامی عنوان کرد: در کشور به دلیل کاهش درآمدهای نفتی و غیرنفتی در پی تحریم‏ها و نبود فناوری‏های جدید از چند دهه پیش تاکنون، عملا باعث کاهش اشتغال پایا و فاصله گرفتن از توسعه پایدار شده که باعث پایین آمدن سطح رفاه خانواده‏ها نیز شده است که به منظور جبران آن، فعالیت‏های غیرپایدار همچون کشاورزی و صنایع با بهره وری پایین و پرمصرف آبی استفاده و گسترش داده شد که عملا ناپایداری منابع آبی را تشدید کرده است و متاسفانه معاش نزدیک به بیست درصد جامعه را که به طور مستقیم با کشاورزی درگیر کرده‌ایم را به مخاطره انداخته است.

وی افزود: متاسفانه درحال حاضر به دلایل مختلف امکان سرمایه گذاری و ورود صنایع با تکنولوژی هایتک با بهره وری بالا و مصرف آب پایین در کشور امکان‌پذیر نبوده است که این موضوع علاوه بر ایجاد بحران‏های آبی در کشور باعث کاهش شدید سطح رفاه در جامعه هم شده است.

** کشاورزی ناکارآمد و ناپایدار؛ متهم اصلی مصرف بالای آب

این کارشناس حوزه آب و انرژی ادامه داد: از جمله صنایع پرمصرف آبی با بهره‌وری اقتصادی پایین می‏توان به صنایع سیمان و فولاد در کشوراشاره کرد که ماهیت این صنایع اینگونه است و البته کشاورزی ناکارآمد و ناپایدار متهم اصلی مصرف بالای آب است.

قنادی اسلامی بیان کرد: تبدیل آب به یک کالای قابل معامله مستقیم همچون نفت و گاز در بازارهای مالی کشورها می‏تواند تغییرات اساسی در بهره وری آن ایجاد کند؛ اگرچه امروزه پروسه تجاری سازی آب در دنیا تقریبا ایحادشده است اما هنوز مخالفت‏هایی با این پروسه دردنیا صورت می‏گیرد زیرا اعتقاد دارند که مهمترین نیاز بشر باید از داد و ستد معاف باشد.

وی با اشاره به این که بحث دیپلماسی آب فقط به صورت منفرد و یا محدود به خود آب نیست، عنوان کرد: بلکه بحث دیپلماسی آب عملا علاوه برتاثیرات زیاد آن برمحیط زیست همچون موضوع ریزگردها، سه ضلع اقتصاد کشور که شامل کشاورزی، صنعت و خدمات نیز می‌باشد را شامل می‏شود و دلیل آن هم این است که برای هرگونه تغییر مسیری در توسعه اقتصادی کشور از بخش کشاورزی به صنایع با بهره وری بالا و نیز خدمات که می‏تواند فشار مضاعف ایجاد شده بر منابع آبی کشور را تا حد زیادی کاهش دهد، نیاز به دیپلماسی قوی و فعال در لایه‏های بالادستی و حاکمیتی در مقیاس‏های منطقه ای و بین المللی دارد.

به گفته این کارشناس حوزه آب و انرژی، امروزه در داخل کشور دعوا و اختلاف بین استان‏ها بر سر آب شروع شده است اما متاسفانه به دلیل خشکسالی و تغییرات اقلیمی، این اختلافات می‏تواند درآینده به تقابل بین کشورهای همسایه گسترش یابد. کشور ما هم دارای رودخانه مشترک بین مرزی با کشورهای همسایه بوده که این مهم می‏تواند باعث بروز مشکلات و چالش‏هایی در آینده شود.

به اعتقاد  قنادی اسلامی ، دلیل اصلی این مشکلات باور نداشتن به درهم تنیدگی اقتصاد و نیز محیط زیست و سلامت در عرصه جهانی است و امید است در آینده دور با اشراف به آن به حصول یک دیدگاه مشترک بین کشورها بینجامد.

وی گفت: امروزه تمامی کشورهای خشک و نیمه خشک  منطقه، سعی در ساختن سدهایی بدون درنظر گرفتن پیامدها و تبعات زیست محیطی علاوه بر پیامدهای اقتصادی بلند مدت و همه جانبه آن دارند که به ظاهر در حال حل مشکلات اقتصادی یا زیست محیطی کشور خود هستند اما غافل از این که کشورهای همسایه هم با جریان‏های رودخانه ای که در کشور خود دارند، با ساخت سد تغییر مسیر رودخانه‏ها و انتقال آب از یک حوضه به حوضه دیگر می‏توانند تاثیرات منفی اقتصادی و زیست محیطی برای کشورهای همسایه ایجاد کنند. برای پرهیز از این مشکلات، نیاز به دیپلماسی فعال آبی بین کشورهای همسایه داریم که البته بدون نگرش اقتصاد و توسعه پایدار نمی‏توان به یک فهم  و زبان مشترک بین کشورهای مختلف و همسایه رسید.

**صرفا با دیپلماسی مشکل کم آبی در خاورمیانه حل نمی‏شود

این کارشناس حوزه آب و انرژی با مهم برشمردن نیاز کشور به تیم دیپلماسی آبی در عرصه ملی(داخلی) وبین المللی، گفت: اگرچه صرفا با دیپلماسی مشکل کم‏ آبی در خاورمیانه حل نمی‏شود و باید مدل‏های توسعه و مسیرهای جدید اقتصادی در ایران پیاده شود و لازمه کارآمدی و نتیجه بخش بودن این تیم، حضور فعال کشور در عرصه بین المللی است تا توانایی متقاعد کردن تمامی کشورهای همسایه و کل منطقه را داشته باشیم و آن‏ها را برای گرفتن نتیجه مناسب برای کل منطقه، در حوزه آب و محیط زیست تشویق نماییم.

قنادی اسلامی یادآورشد: یادمان باشد که امروزه سرنوشت محیط زیست همه کشورها کاملا درهم تنیده است و منافع هیچ کشوری نمی‏تواند بدون در نظر گرفتن منافع کشورهای همسایه و حتی کشورهای دور دست تامین شود و  بهروزی یک کشور به بهروزی دیگر کشورها مرتبط است و نبود دیپلماسی آبی و یا داشتن دیپلماسی غلط آبی توسط هرکدام از کشورهای منطقه می‎تواند زایشگاه تنشهایی بزرگتر در آینده برای کل منطقه باشد.