در خرداد ماه 1400، رونمایی از نخستین اتوبوس برقی ساخت کشور انجام شد که این اتوبوس در همکاری مشترک خصوصی، یکی تولیدکننده توربین و ژنراتور و دیگری تولیدکننده اتوبوس، به سرانجام رسیده است.

همکاری این دو مجموعه برای تولید اتوبوس برقی، اتفاق مبارکی است که کمتر شاهد آن در ایران بوده‌ایم و جای آن دارد که با بررسی ابعاد این همکاری موفقیت آمیز، بتوان از آن به عنوان مبنایی برای تشویق همکاری‌های مشترک و حرکت به سمت نوآوری باز (به معنی استفاده از ایده‌های داخل و خارج سازمان برای شتاب دهی به نوآوری) در کشور استفاده کرد. لذا، در سلسله ای از گزارش ها، جنبه های مختلف این همکاری مورد بررسی قرار خواهد گرفت که در این نوشتار، به عنوان اولین گام، اهمیت خودروهای برقی و گوشه ای از مبانی نظری همکاری های میان شرکتی برای نوآوری مورد واکاوی قرار می‌گیرد.

1. اهمیت و اندازه بازار خودروهای تجاری در ایران: مطابق آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت، تا پایان بهمن ماه در سال 1399 در مجموع 894 اتوبوس در ایران به تولید رسیده است که به نسبت مدت مشابه سال 1398، رشدی بالغ بر 93 درصد را تجربه کرده است. هر چند رشد تعداد اتوبوس های تولیدی خبر خوبی برای کشور است، لکن بازار کشور نیازمند حجم بالاتری از تولیدات است به نحوی که مطابق اظهارات شهردار تهران، فقط در این شهر حدود سه هزار دستگاه کمبود اتوبوس وجود دارد. علاوه بر این، به گفته‌ی معاون امور صنایع وزارت صنعت، معدن و تجارت، میزان داخلی‌سازی اتوبوس های ساخت داخل نزدیک به 63 است که این رقم برای اتوبوس های برقی از این رقم نیز کمتر است. لذا، افزایش تولید و برقی سازی آن، علاوه بر سیراب کردن تقاضای موجود در بازار، می تواند گامی موثر در کاهش ترافیک شهری، کاهش آلایندگی، کاهش قیمت و افزایش کیفیت زندگی شهروندان باشد.

2. روندهای جهانی در اتوبوس برقی: بر اساس گزارش اخیر Marketwatch  در سال 2021، پیش بینی می‌شود بازار اتوبوس های برقی در جهان با رشدی فزاینده و با نرخ رشد مرکب 24 درصدی، به بالای 165 میلیارد دلار در سال 2027 میلادی برسد. در این بازار، چین به عنوان یکی از اصلی ترین تولیدکنندگان باتری در جهان شناخته شده و شرکت-هایی مانند BYD، Yutong و New Flyer به عنوان غول‌های اتوبوس ساز برقی معرفی شده اند. نویسندگان گزارش تأکید دارند که جهان به سمت تولید و استفاده از اتوبوس‌های برقی در حرکت است و دنیای آینده متعلق به این نوع خودروهای تجاری خواهد بود.

3. مدل همکاری تولید اتوبوس در ایران: با توجه به رشد روزافزون تولید و استفاده از اتوبوس های برقی در جهان، برخی شرکت‌ها و دانشگاه‌های ایرانی نیز تلاش خود را برای تولید این نوع اتوبوس آغاز کرده‌اند که پیشران آن‌ها، اتوبوس «شتاب»، حاصل سرمایه گذاری مشترک دو شرکت خصوصی و شکل گیری شرکت مشترک (با سهام 50-50) بوده است. این همکاری موفق، ناشی از حضور 3 رکن اصلی، یعنی تولیدکننده اتوبوس، فناور و خریدار (شهرداری مشهد)، در کنار یکدیگر است:

در این نوع همکاری که در متون علمی تحت عنوان کشش بازار (Demand Pull) مطرح است (بدین معنی که تقاضای موجود در بازار، انگیزه‌ای برای توسعه فناوری و تولید محصول جدید ایجاد می‌کند)، نقش وجود یک بازار مشخص برای محصول در توسعه فناوری و ارائه محصول بسیار حیاتی است. علاوه بر این، حضور بازیگران عمده هم به لحاظ ساخت اتوبوس و هم به لحاظ توسعه فناوری و ایجاد یک شرکت مشترک، نقشی اساسی در پیشبرد سریع این طرح داشته است به نحوی که شرکت مشترک در شهریورماه 1399 ایجاد شده و محصول اولیه، در خرداد ماه 1400 به بازار معرفی شده است.

4. تجربه‌ای دیگر در تولید اتوبوس برقی: در مقابل دیدگاه کشش بازار، دیدگاه فشار علم و فناوری (Science Push) وجود دارد (به معنی آن‌که خلق دانش جدید و توسعه فناوری، عامل نوآوری و ارائه محصولات جدید است، فارغ از آن‌که آیا تقاضا برای آن وجود دارد یا نه) که نمونه‌ای از آن را می‌توان در قالب توسعه قوای محرکه هیبریدی و سپس برقی‌سازی اتوبوس‌های موجود توسط دانشگاه تهران در کشور مشاهده نمود. در این پروژه که تحت عنوان «پروژه‌ی ملی طراحی و توسعه‌ی اتوبوس برقی» و با حمایت معاونت علمی و فناوری انجام گرفته است، مقدمات کار از اواسط سال 1398 آغاز شده و نهایتا مدل اولیه آن در تیرماه 1400 توسط رئیس جمهور رونمایی شد.

5. جمع بندی: هرچند هر دو مدل همکاری و توسعه فناوری برای ساخت اتوبوس برقی می‌تواند نوعی از موفقیت را به همراه داشته باشد، لکن تجربه زیسته نشان می‌دهد که مدل کشش بازار با حضور بازیگران بزرگ صنعتی، می‌تواند با سرعت بالاتر و هزینه دولتی کمتری به ثمر برسد چرا که در عموم کشورهای در حال توسعه، یادگیری فناورانه و انتقال فناوری میان دانشگاه و صنعت با دشواری‌های زیادی روبروست حال آن که همکاری میان قطب‌های صنعتی تا حدی نهادینه شده است.

تدوين گر: مسعود افشاری مفرد - مدیر گروه پژوهش‌های فناوری و نوآوری موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی