سید تقی کمالی - آینده پژوه و تحلیلگر روندهای جهانی/
همین دو سه سال اخیر بود که به دلیل ازدیاد افراد تنها و پیامدهای ناشی از آن صحبت از تأسیس وزارتخانه تنهایی در بریتانیا به میان آمد و یا مطالبی درباره انزواطلبی جوانان در ژاپن منتشر شد و یا دیگر اخبار و گزارش‌هایی که گویای دمسازی دوران مدرنیته متأخر با تنهایی است، آنچه ناشی از تحولات و تغییرات جنبه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و صدالبته فناوری خوانده می‌شود. آمارها حکایت از این دارد که تعداد افرادی که در بریتانیا به‌تنهایی زندگی می‌کنند با رشد 16 درصدی طی سال‌های 1997 تا 2017 به 7.7 میلیون نفر رسیده است. چیزی که متأثر از شیوع کرونا و لزوم رعایت پروتکل‌های بهداشتی ازجمله فاصله‌گذاری اجتماعی روبه فزونی است نه‌تنها در بریتانیا بلکه در اقصی نقاط جهان.
نبود تعاملات و ارتباطات اجتماعی پایدار موجب طرد اجتماعی و ایجاد حس تنهایی می‌شود که عواقب آن به شکل مشکلات رفتاری بروز می‌کند. تنظیم برنامه‌های دوره‌ای و متناوب برای برقراری ارتباطات اجتماعی و تجدیددیدار با دوستان و آشنایان در بعد کلی و معاشرت و تعامل با اعضای خانواده و همچنین روابط گرم و عاشقانه با همسر در ارتقای کیفی زندگی و بهبود رفتاری مؤثر هستند.
در دوران پاندمی کرونا، دوری گزینی و فاصله‌گیری اجتماعی سبب شد تا مراودات مردمی در سطوح مختلف به حداقل برسد و اجتماعات مردمی مانند گذشته برقرار نبوده و تداوم نیابد. همین مسئله موجب گسیختگی حسی و عاطفی شده است. آداب‌ورسوم و رویه‌هایی چون احوالپرسی، دست دادن و دیده‌بوسی (به فراخور فرهنگ‌ها و آیین‌ها) یا حضور در جمعیت، عبور و مرورها و گردهمایی‌ها که پاسخ‌دهنده نیازهای عاطفی و میل درونی انسان‌ها به برقراری ارتباط با یکدیگر (تماس‌های فیزیکی انسان‌ها یا نوازش حیوانات به‌عنوان شیوه‌ای جایگزین و مکمل) هستند بسیار کمرنگ شده است و بیش از همیشه حس انزوا و تنهایی در وجود افراد رخنه کرده است به‌خصوص در میان اقوام، ملل و جوامعی که بیش از این نیز تنهایی در آن‌ها به‌عنوان یک معضل اساسی قلمداد می‌شده است.
آخرین پژوهش‌های روان‌شناختی از نیاز انسان به لمس شدن و لمس کردن یکدیگر که موجب ترشح آکسی توسین و دوپامین می‌شود، حکایت دارد. افراد دارای تعاملات و مراودات اجتماعی از سطح سلامت روانی و عاطفی بالایی برخوردارند. عضویت در اجتماعات که برای ایجاد وفاق و همگرایی ایجاد می‌شوند موجب حس تعلق، همبستگی و انسجام شده در ارتقای سلامت اجتماعی اثرگذار هستند. دین اسلام در قالب آیین‌ها، آداب و مناسک متعدد به این موضوع توجه دارد.
ازجمله سنن حسنه در اسلام تأکید بر «صله ارحام» و نیز «مصاحفه» است. مصاحفه یعنی احوالپرسی کردن، دست دیگری را فشردن، روبوسی و ابراز محبت و مودت داشتن. صله ارحام یکی دیگر از آداب مورد تأکید در اسلام و برگرفته از وصل است که بر مبنای احسان و دوستی بوده و از طریق برقراری ارتباطات متقابل و دیدوبازدید خویشاوندان و بستگان به‌منظور جویا شدن احوال یکدیگر، استحکام پیوندها و به یاری هم شتافتن شکل می‌گیرد. صله ارحام در مناسبت‌های گوناگون مانند اعیاد و مراسم ملی و مذهبی جایگاه ویژه‌ای دارد.
یکی دیگری از بنیان‌های ارتباطی در اسلام توجه به «جماعت» است. بنا بر احادیث و روایات صله ارحام موجب طولانی شدن عمر و لزوم جماعت موجب برکت است. آیین‌ها، مناسک و مراسم ملی و مذهبی موجب اجتماع شده و جمع‌گرایی را تقویت می‌کنند. جشن‌ها و جشنواره‌ها، نمایش‌ها و همایش‌ها در همه جوامع جزئی از آداب‌ورسوم هستند که در مردم‌شناسی موردمطالعه قرار می‌گیرند. در اسلام گوشه‌گیری و عزلت جز مواقع خاص تجویز نمی‌شود و تدارک و برپایی اجتماعات، تعاملات و مراودات میان مردم مقوم روابط و تجدیددیدارها شده و به برقراری صلح و آشتی کمک می‌کند.
دیگر اینکه «سلام و تحیت» در ارتباط مردم با یکدیگر نشانه سلامت، امنیت، صلح و دوستی است تا محبت و مودت در میان افراد حاکم شود و از کدورت و خطرات در امان بمانند. این رویه در میان بسیاری از اقوام و ملل رواج دارد و بیانگر خشوع و احترام نسبت به یکدیگر است.
درمجموع برنامه‌ریزی و تنظیم اجتماعات گوناگون به‌منظور تقویت جمع‌گرایی و اجتماعی سازی (اعم از فیزیکی و مجازی) نه‌تنها زمینه‌ساز گفت‌وگو و هم‌اندیشی، همکاری و تعاون، همگرایی و هم‌افزایی برای پیشبرد امور می‌شود بلکه موجب نشاط و سلامت افراد شده و جامعه سالم و توسعه‌یافته را شکل می‌دهد. هرچند در ادیانی مانند اسلام به موارد متعدد برای اجتماع انسانی تأکید شده است اما آنچه امروز مشاهده می‌شود فاصله بسیاری با وضعیت مطلوب دارد. برای پی‌ریزی جامعه توسعه‌یافته نیازمند بازتعریف و بازنگری در شیوه‌ها و دستورالعمل‌ها و بهبود رفتارها، سازوکارها و کنش‌ها هستیم.