سرمایه های کشورهای نفت خیز که برای همیشه در زیر زمین مدفون خواهند ماند

علی قنادی اسلامی کارشناس آب و انرژی- تقریبا در دو قرن اخیر، سوختهای فسیلی نقش اساسی در توسعه و رشد اقتصادی کشورهای جهان را ایفا می کردند ولی به دلیل مشکلات زیست محیطی از جمله گرمایش جهانی، که تمامی سیاره را در خطر قرار داده است و فرقی هم نمی کند که کدام کشور سوخت فسیلی مصرف کند و همه مردم جهان به مانند شناور بودن یک قایق در دریا مسافر آن می باشند و سوراخ شدن هر قسمتی از قایق می تواند جان تمامی مسافران قایق را به خطر اندازد.

بشر برای توازن میان محیط زیست، رفاه جامعه و رشد اقتصادی با چالشهایی مواجه است. مطابق برآوردهای بعضی دانشمندان ، افزایش هر یک درجه گرمایش جهانی میتواند حدود هفت درصد از جمعیت جهان را با کاهش بیست درصدی از منابع آب تجدید پذیر مواجه کند. به همین دلیل  دراجلاسهای مختلف جهانی از جمله اجلاس پاریس،  تصمیم به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای ، خصوصا انتشار دی اکسید کربن گرفته شد. ولی واقعیت این است که موتور محرکه اقتصاد جهانی، انرژی است و بدون انرژی امکان توسعه و رفاه برای کشورهای جهان وجود ندارد . در دو قرن گذشته سوختهای فسیلی بعنوان موتور محرکه اقتصاد جهانی بوده اند .

مصرف سوختهای فسیلی در دنیا با آغاز جنگهای جهانی اول و خصوصا دوم شتاب بسیار بالایی بخود گرفت .همانگونه که در نمودار شماره یک دیده می شود  با آغاز جنگ جهانی دوم و پس از آن،  مصرف نفت خام ، بطور چشمگیری افزایش پیدا کرد و این در حالی است که تا قبل از آن ذغال سنگ بعنوان منبع اصلی انرژی در جهان بود. ولی با تولید انبوه  اتومبیل و نیز هواپیما های مسافربری پس از جنگ جهانی دوم، نیاز به نفت بیشتر شد. و با زیاد شدن مصرف سوختهای فسیلی خصوصا پس از جنگ جهانی دوم،  بشر متوجه افزایش بیش از حد  میزان انتشار گازهای گلخانه ای و خطری برای سیاره و محل سکونتش شد.  تقریبا دو سوم(3/2) مصرف نفت جهان بعنوان سوخت در بخش حمل و نقل همچون هواپیما، اتومیبل شخصی، قطار، اتوبوس و کشتی استفاده میشود. هماهنگونه که در نمودار شماره دو نشان میدهد ، میزان انتشار دی اکسید کربن از اواسط قرن بیستم و با افزایش چشمگیر مصرف سوختهای فسیلی، بصورت سرسام آوری افزایش و باعث نگرانی بشر شد. و این مشکل مطابق بررسی بسیاری از دانشمندان بزرگ جهان، باعث ایجاد تغییرات اقلیمی شده است.

 در این خصوص جلسات و کنفرانسهای مختلفی در دنیا با حضور تولید کنندگان بزرگ(منتشر کنندگان) گازهای گلخانه ای همچون چین، آمریکا و هند برای کاهش  انتشار گازهای گلخانه ای تشکیل گردید. بنظر میرسد با ورود دوباره آمریکا به توافق آب و هوایی پاریس (پس از انتخابات ریاست جمهوری اخیر آمریکا)، استفاده از انرژیهای تجدید پذیردر کنار کاهش رشد  مصرف سوختهای فسیلی با جدیت بیشتری دنبال گردد. امروزه تغییرات اقلیمی حتی در تعیین سیاستهای اجتماعی- امنیتی کشورها هم نقش مهمی ایفا میکند.

نفت خام برای تولید انرژی( همچون بنزین، گازوییل و سوخت جت) و نیز مصرف در برخی صنایع پتروشیمیایی (بعنوان غیر انرژی) کاربرد دارد که کاهش مصرف نفت و پایان عصر نفت برای بخش انرژی آن مد نظر میباشد. بعبارت دیگر مصرف نفت خام در چند دهه آینده فقط برای مصارف کاربردی غیر از انرژی استخراج خواهد شد که در مقایسه با مصرف آن برای مقاصد انرژی ناچیز است.

در حال حاضر بزرگترین تولید کنندگان نفت در دنیا بترتیب، آمریکا، عربستان و روسیه هستند. اگر نگاهی به تعداد پالایشگاههای ساخته شده نفت در کشورهای توسعه یافته داشته باشیم می بینیم که در چند سال گذشته، تعداد پالایشگاههایی که ساخته شده اند نسبت به دهه هفتاد یا هشتاد میلادی بسیار کمتر شده است.

نفت خام به عنوان یکی از سوختهای فسیلی،  یکی از مهمترین  متهمین اصلی در انتشار بالای گازهای گلخانه ای است که جزء اهداف کشورهای توسعه یافته برای کاهش مصرف آن میباشد. بیشتر مصرف نفت خام برای تولید بنزین، گازوییل  و سوخت جت در دنیا مورد استفاده قرار میگیرد. و نکته جالب اینکه بسیاری از کشورهای صاحب تکنولوژی های معتبر و برند اتومبیل در دنیا، تقریبا کلیه تحقیقات خود را در زمینه اتومیبلهای احتراق داخلی( با سوخت فسیلی) یا متوقف کرده اند و یا در حال توقف آن میباشند و چون  پویایی و توسعه مداوم تکنولوژی، لازمه حذب مشتری در فروش اتومبیل است، بنظر میرسد بطور یقین کشورهای در حال توسعه و حتی دارای منابع نفتی نیز ، برخلاف خواستشان ، راهی بجز همراهی با آنها برای کنار گذاشتن اتومبیلهای با احتراق داخلی (کنار گذاشتن بنزین و گازوییل بعنوان سوخت اتومبیل) ندارند.

در این میان هر کدام از کشورهای توسعه یافته و حتی  در حال توسعه برنامه هایی برای کاهش گازهای گلخانه ای ارائه کرده اند .کشورهایی اروپایی علیرغم اینکه جز بزرگترین کشورهای انتشار دهنده گازهای گلخانه ای نیستند ولی از چند سال گذشته شروع به کاهش استفاده از سوختهای فسیلی همچون نفت خام کرده اند.

اروپا میزان مصرف نفت خود در سال 2018  را نسبت به سال 2000 به میزان چشمگیری کاهش داده است. که این کاهش علیرغم افزایش تولید ناخالص داخلی این قاره بوده است.  قطعا نفت خام در دنیا بصورت آنی و در کوتاه مدت حذف نمیشود و لازمه این امر،  تغییرات ساختاری در صنایع، خودروها و ... است و بنظر می آید سوخت موتور محرکه اقتصادی جهان از پایان این دهه بصورت تدریجی تغییر کند و به اعتقاد نگارنده این سطور، بزودی رشد تقاضای نفت خام (یا مصرف) در دنیا نزولی خواهد شد  و ماکزیمم  مصرف نفت خام در دنیا، احتمالا در پایان این دهه رقم خواهد خورد و پس از آن در ابتدا بصورت تدریجی و با شیب ملایم کاهش یافته و در انتهای دهه بعدی با شیب بسیار بیشتری کاهش خواهد یافت. و با توجه به وجود منابع بسیار عظیم نفتی در برخی کشورهای جهان و خصوصا منطقه خاور میانه، و کم شدن مصرف نفت خام، امکان استفاده از تمامی منابع نفتی وجود نداشته و بنظر میرسد در آینده ، سرمایه کشورهای نفت خیز و دارنده منابع بزرگ نفت، برای همیشه در زیر زمین مدفون خواهد ماند.

کشور آلمان که در سال 1970 نزدیک به سه و نیم میلیون بشکه در روز نفت مصرف میکرد در سال 2000 به دو و هفت دهم میلیون بشکه (7/2) و در سال 2018 این رقم به 3/2( دو و سه دهم) میلیون بشکه مصرف در روز رسیده است. کشورهای ونزوئلا، عربستان سعودی و کانادا بترتیب با ذخایر اثبات شده نفت خام  بیشتر از300 میلیارد بشکه، 290 میلیارد بشکه و 170 میلیارد بشکه در رتبه های اول تا سوم میباشند که بزرگترین دارنده ذخایر نفتی دنیا هستند..(منبع سایت NS ENERGY و EIAوBP ) بعبارت دیگر اگر با همین روند مصرف نفت خام، این کشورها بخواهند نفت خود را بفروش برسانند کشوری همچون ونزوئلا باید بیش از یکصد و پنجاه سال روزانه بمیزان سه میلیون بشکه نفت تولید و یا بفروش برساند (با فرض استحصال شصت درصد نفت از مخاذن خود) تا بتواند تمامی ذخایر قابل استحصال خود را استفاده و یا بفروش برساند. (یعنی با پایان عصر نفت در دو یا حداکثر سه دهه آینده،  برای همیشه مقدار زیادی از منابع نفتی ( سرمایه) این کشور بدون استفاده در زیر زمین مدفون خواهد ماند.)( این آمار بدون در نظر گرفتن منابع نفتی غیر متعارف میباشد.)

کشورهای صادر کننده نفت در دو دهه پیش رو، برای فروش هر چه بیشتر نفت خود و گرفتن سهم بیشتری از بازار نفت، تلاش خواهند کرد و باید از منابع درآمدی آن،  برای ایجاد زیر ساختهایی برای گذار آرام به دوران پسا نفت، سرمایه گذاری کنند.این دوران گذار، احتمالا همراه با ایجاد چالشهایی در سطوح اقتصادی – اجتماعی درون کشورها و همچنین چالشهایی در سطوح اقتصادی-سیاسی بین کشورهای رقیب، ایجاد خواهد کرد.  بطور یقین در در دو دهه آینده، کلمه اوپک که زمانی در دهه های هفتاد و هشتاد میلادی نقش پر رنگی در یارگیری های  اقتصادی –سیاسی بین کشورها بازی میکرد،  بتدریج از ادبیات سیاسی –اقتصادی رسانه ها  کم رنگ و در نهایت حذف خواهد شد. (همچون کارتل یا کنسرسیوم نفتی هفت خواهران)

ساختار اقتصادی برخی کشورهای صادر کننده نفت در دنیا به گونه ای است که شاید نقش صادرات نفت در میزان تولید ناخالص داخلی آنها بصورت مستقیم بالا نباشد ولی در واقع بصورت غیر مستقیم ، بخش بزرگی از اقتصاد آنها وابسته به درآمدهای نفتی بوده که این دو دهه برای گذار از این نوع ساختار، آخرین فرصت برای ایجاد سرمایه گذاریهای جدید  برای آینده ، بدون تکیه بر درآمدهای نفتی میباشد.

نمودار شماره یک- مصرف انرژیهای مختلف در دو قرن اخیر منبع سایت The Oil Drum

نمودار شماره دو- میزان انتشار دی اکسید کربن طی انقلاب صنعتی تاکنون منبع-CDIAC

احتمالا در چند سال آینده مسابقه ای بین کشورهای نفت خیز برای فروش هر چه بیشتر نفت خود بوجود می آید زیرا  این کشورها ، پایان حکمرانی دوران نفت بعنوان طلای سیاه را کاملا حس کرده اند. هم اکنون با نگاهی به وضعیت سهام شرکتهای بزرگ نفتی در مقایسه با گذشته آنها، و کم اشتیاقی آنها در  انجام سرمایه گذاریهای جدید نسبت به دهه های گذشته، نشان از پایان عصر نفت را نوید می دهد.

برای کشورهای توسعه یافته،  جهان بدون نفت،  جهانی بدون آلودگی میباشد و این آرزوی اکثر کشورهای توسعه یافته( بدون اتکا به درآمدهای نفتی) است. اما برعکس برای کشورهای تولید کننده نفت(متکی به درآمدهای نفتی)، خوابی توهم زا و چالش برانگیز بوده که میتواند حتی ساختارهای اجتماعی این کشورها را نیز در آینده به چالش بکشد. لذا بنظر میرسد این دهه،  آخرین فرصت برای برنامه ریزی بلند مدت،  برای گذار به دوران پسا نفت میباشد. جالب اینکه  برخی کشورهای تولید کننده و صادر کننده نفت همچون نروژ یکی از موفقترین کشورها بوده که از سالیان گذشته جهت گذار به دوران پسا نفت برنامه ریزی کرده است.

فاجعه گرمایش جهانی (پیش رو) ، از نظر مردم کشورهای توسعه یافته، اهمیت بسیار بیشتری از توسعه اقتصادی کشورهای متکی به درآمدهای نفتی دارد. و  بنظر می آید شعار نفت را برای آیندگان نگه داریم، دیگر محلی از اعراب نخواهد داشت.