مهدی نظیفی-تحلیل‌گر اقتصادی

دیوید کارت، جاشوا انگریست و گیدو ایمبنز به دلیل مشارکت در اقتصاد کار و تجزیه و تحلیل روابط علت و معلولی آن، جایزه نوبل ۲۰۲۱ در علم اقتصاد را به دلیل «تحقیقاتی نوین در اثرات حداقل دستمزد، مهاجرت و تحصیلات در بازار» دریافت کردند. آنها نشان دادند که افزایش حداقل دستمزد لزوما منجر به مشاغل کمتری نمی‌شود بلکه کیفیت کار را به‌طور موثری در اقتصاد افزایش داده و موجبات پایداری آنرا فراهم می‌کند. هرچند این موارد در اقتصاد کشورهای توسعه یافته حتی در سایر کشورها قبلا تجربه شده بود ولی تئوریزه کردن علمی آن به‌دلیل تاثیر قاطعی که در اقتصاد همه کشورها می‌گذارد اهمیت به‌سزائی داشت.

در مقالات متعدد قبلی در زمینه تاثیر مثبت و قوی افزایش حداقل دستمزدهای جمعیت کثیر مردم ایران شامل کارمندان و کارگران شاغل در سازمان دولت یا بخش خصوصی بر رفع رکود اقتصادی کشور توصیه‌های بسیاری داشتیم که متاسفانه گوش شنوائی تاکنون در مسئولان دولتی پیدا نکرد. هرچند قیاس توصیه‌های ما با کار برندگان نوبل اقتصاد شاید معنی دار به‌نظر نرسد ولی غرض از بیان آن تاکید بر صحت و کارائی توصیه‌هاست که سالهاست به‌دلیل کم‌توجهی دولتها به عامل اصلی کاهش قدرت خرید مردم برای خوراکیها که به کمترین میزان در 20 سال اخیر رسیده، یکی از علتهای مهم رکود اقتصادی کشور بشمار می‌رود. در نتیجه تضعیف شدید بخش تقاضا در اقتصاد ملی، بخش عرضه هم آسیبهای جدی دیده است. در شرایطی که تعامل بخش بازرگانی ایران با سایر کشورها کاهش دارد تولیدکنندگان کالا و خدمات داخلی علاوه بر کاهش فروش داخلی، با کاهش صادرات هم مواجه شده‌اند. تولیدکنندگان ناچار از افزایش شدید قیمت اقلام تولیدی به میزانی هستند که بتوانند هزینه‌های بنگاههای تولیدی را پوشش دهند. در مواردی که افزایش قیمت در فروش داخلی به‌هر دلیلی امکان‌پذیر نشده شرایط سخت پیش روی آنها را ناچار از کاهش یا توقف تولیدات نموده است. کارخانه‌های لبنی یکی از موفقترین تولیدکنندگان در روش اول بودند چون فقط در یک سال گذشته توانستند قیمت شیر را ۶۱درصد و قیمت ماست ۷۱را درصد افزایش دهند. تولیدکنندگان فرش معمولی ایرانی هم از ناموفقترین تولیدکنندگان در روش دوم بودند چون در سالهای گذشته نتوانستند قیمت فرشهای تولیدی را به‌میزان هزینه‌هایشان افزایش دهند صادرات فرش هم که روزبه‌روز کمتر شد پس تنها چاره‌کار را توقف کارگاهها دیدند.

هنگامی که مشکلات فوق با سایر مشکلات متعدد اقتصادی بویژه نتایج فاجعه بار تناقضات موجود در سیاستهای اقتصادی دولت همراه می‌شود شرایط نابسامانی را در کل اقتصاد بوجود می‌آورد که انعکاس آن در شنیده‌های اخیر از میرکاظمی رئیس‌سازمان برنامه و بودجه در مورد کسری بودجه آشکار است که در مجلس گفت:«دولت قبل در ماه های نخست امسال ۸۵ هزار میلیارد تومان اوراق فروخته و ۵۴ هزار میلیارد تومان از تنخواه بانک مرکزی برای هزینه‌ها استفاده شده بهمراه بازپرداخت بدهیهای باقی مانده از دولت گذشته خود یک سنگ سنگین در برابر دولتمردان سیزدهم است». اگر تیم اقتصادی دولت بتوانند این هشدار را همراه با هشدارهای قبلی کارشناسان اقتصادی برای شکسته شدن رکورد استقراض دولت از بانک مرکزی، جدی بگیرند شاید برای تصمیم گیران بتواند آغازی را برای سرعت دادن به اخذ تصمیم‌هایی از نوع جام زهرهای قبلی، رقم بزند که قاطعانه تصمیم‌های موثرتری را برای جلوگیری از فروپاشی کامل اقتصاد اتخاذ نمایند.

میرکاظمی گفت:«برای تامین کسری بودجه سال آینده نه از بانک استقراض می‌کنیم و نه اوراق خواهیم فروخت» بنابراین قاعدتا یا باید هزینه‌های دولت کاهش یابد یا سهام دولت را با نرخهای بسیار بالا در بورس به مردم بفروشند، یا بودجه سال آینده تصویری از یک سونامی مالیاتی برای تولیدکنندگان و مردم باشد، راه چهارمی وجود ندارد.

یکی از تصمیمات مهمی که دولت برای رفع مشکلات اقتصادی کشور در پیش گرفته توسعه ارتباطات اقتصادی با روسیه و چین است. به‌رغم تلاشهای فراوان دولت ایران با اینکه بارها توافقنامه‌هائی در زمینه افزایش سطح تجارت با این دو کشور امضا شده، ولی اولویتهای تجاری و ملاحظات سیاسی قوی آنها برای حفظ تجارت گسترده و پایدارشان با کشورهای غربی بویژه امریکا، باعث شد سطح مناسبات تجاری ایران با چین و روسیه با میزان تلاشهای انجام شده ایران در این رابطه هیچگونه تناسبی نداشته باشد و طرفهای مقابل با انواع ترفندها از انجام مفاد توافقات بگریزند. تجربه کشورهائی که با چین و روسیه روابط استراتژیک برقرار کردند نشان می‌دهد کشورهائی که توانستند بین روابط غرب و شرق خود، توازن و رقابتی را برقرار کنند از قراردادهای خود سودی بردند وگرنه کشورهائی که روابط یکسویه با چین و روسیه داشتند، عدم توازن در روابط موجب خسارت آنها شده درنهایت مجبور به دریافت وامهای با بهره بالا و واگذاری ثروت ملی خود به طرف‌های چینی و روسی شدند. ایران در شرایط کنونی که در روابط اقتصادی و سیاسی خود با غرب دچار اختلال فراوان است قطعا از این نمونه خسارتها در امان نخواهد بود. همچنین ایران برای بهره‌مندی کامل از استراتژی شرق‌گرای خود ناچار از عقد قراردادهای طرحهای بلندمدت خود است تا نتیجه آنها مشابه شرایط موجود درعضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، آشکار گردد. درحالی که ایران با فشار بحرانهای ریشه‌دار خود مواجه است به طرحها و کمکهای فوری و کوتاه مدت احتیاج بیشتری دارد و فقط در این صورت به نتیجه دلخواه خود خواهد رسید. اهمیت و ضرورت استفاده از رقابتهای بین چین و روسیه در این روابط بدیهی است ولی در این رابطه هنوز اقدام مشهودی مشاهده نمی‌شود. تنها روزنه امیدواری این است که شنیده می‌شود ایران با عربستان به توافق نهایی رسیده است. اگر این خبرها به واقعیت تبدیل شود در صورت استمرار و پایداری آنها به‌ویژه تسری آن به سایر روابط خارجی، شاید بتواند راه نجاتی از این وضعیت نابسامان موجود کشور را فراهم نماید. اینگونه خبرها همراه با شنیده‌هائی حاکی از آغاز دور جدید مذاکرات هسته‌ای تا پیش از پایان ماه جاری میلادی، اعلام آمریکا در لغو بعضی تحریم‌های ایران، سخنان آرامش دهنده اخیر وزیر خارجه در مورد تنشهای مرزی، سفر معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا به تهران، افزایش قیمت نفت، شنیده‌هائی از حضور عراقچی در تیم مذاکره کننده، موجبات اندک امیدواری بین فعالان بازارها شد که با انتخاب رئیس جدید بانک مرکزی و دخالت بازارسازهای بانک، قیمت دلار در بازارهای ارز را به پایین مرز روانی 27 هزارتومان نزدیک کرد.

البته شکسته شدن رکورد معاملات اولیه و ثانویه اوراق دولتی با درآمد ثابت با ارزش معاملات 54500 میلیارد تومان در بازار بورس که در تاریخ 60 ساله بورس اوراق درآمد ثابت سابقه نداشته و فشار بر بازار بورس را بیشتر می‌کند، همراه با افزایش بدهی‌های دولتی، کسر بودجه دولت که اکنون طبق گفته قادری، عضو کمیسیون بودجه مجلس:‌«امسال بیش از 50 درصد کسری بودجه خواهیم داشت» مهمتر اینکه آثار اقتصادی تغییرات سریع در شرایط سیاسی همسایگان ایران که هیچکدام در جهت سیاستهای جاری اعمال شده در وزارت خارجه پیش نمی‌رود و آخرین آن در انتخابات عراق اتفاق افتاده، مقررات جدید الزام تعجب‌برانگیز رعایت موضوعات امنیتی، محرمانگی، حفظ حریم خصوصی و صحت و تمامیت داده‌ها در اعلام ثروت مسوولان ارشد دولتی در شرایط نامطلوب غیبت مدیران توانمند حذف شده از سازمان دولت، قطعا قضاوت اینکه در این شرایط سخت اقتصادی بالاخره مبارزه با فساد ریشه دار دولتی با اما و اگرهای موجود، کی می‌خواهد آغاز شود و نتیجه دهد، فعالان اقتصادی را بر سر دوراهی ابهامات و عدم قطعیتهای بیشتری قرار می‌دهد لذا تاثیر بیشتر مجموع شرایط منفی ذکر شده اخیر به شرایط مثبت پیشتر ذکر شده، فشارهای افزایشی به قیمت ارزهای خارجی را بازهم بیشتر خواهد کرد. در صورت عدم استمرار خبرهای مثبت از دستیابی ایران به توافق جدیدی با تحریم‌کنندگان اقتصادی ایران، مشاهده قیمت بالاتر از ۳0 هزار تومان در پایان سال برای دلار دور از انتظار نیست.

به مناسبت روز حافظ شعری از او را به‌خاطر بیاوریم:

ز ساقي کمان ابرو، شنيدم /  که ای تیر ملامت را، نشانه

نبدد طرف وصل، از حسن شاهی / که با خود، عشق بازد جاودانه

نبندی زان میان، طرفی کمروار / اگر خود را، ببینی در میانه