فریده خدادادی
سیل همه ساله در گوشه و کنار جهان اتفاق میافتد و باعث خسارتهای مالی و جانی زیادی می شود و میتواند بسیار خطرناکتر از طغیان رودخانهها عمل کند.خطرناکترین انواع سیلابها همان سیلهای ناگهانی هستند که شهروندان از وقوع آنها کاملا بیخبرند و به طور ناگهانی با آنها مواجه میشوند که متاسفانه در مردادماه سال جاری با حوادث ناشی از آن در اقصی نقاط کشور مواجه بودیم.
به گزارش جهان اقتصاد، توجه به آمارهای سیلاب در ایران حاکی از این است که وقوع سیلاب در ایران نسبت به دهه های گذشته افزایش پیدا کرده است که این نشان می دهد فعالیت های انسانی عامل این افزایش بوده است. البته وضعیت جغرافیایی کشور به نحوی است که برخی مناطق کشور پتانسیل بالاتری در وقوع سیلاب دارند.
در روزهای اخیر در اقصی نقاط کشور وقوع سیلاب را شاهد بودیم به طوری که سیلاب در روستاهای وزوه، هیران و پشتکوه فریدون شهر اصفهان منجر به بروز خسارت شد.
جاری شدن سیل خسارتهایی را به زیرساختهای ازنا و الیگودرز وارد کرد و منجر به تخریب پکیج انتقال آب آنها شد. همچنین با اشاره به تداوم بارشهای سیلآسا، سیلاب روز یکشنبه 16 مردادماه سال جاری شهرستانهای لردگان، خانمیرزا، فارسان، اردل، کوهرنگ و بخش لاران شهرستان شهرکرد را درگیر کرد.
بهدنبال فعالیت سامانه بارشی "مونبپنو" ریزش کوه اطراف تونل الغدیر در جاده بروجن به خوزستان و بسته شدن جاده، ۴۰ خودرو در دو طرف تونل الغدیر گرفتار شدند.
در ارتباط با مدیریت سیلاب در ایران و در کشورهای توسعه یافته خبرنگار جهان اقتصاد با علی قنادی اسلامی، کارشناس آب و انرژی به گفتگو پرداخته است که در ادامه میخوانید.
این کارشناس آب و انرژی گفت: ما در کشور هم با کم آبی و کم بارشی و هم با پدیده سیلاب و خرابی های ناشی از آن روبرو هستیم. زمانیکه میزان بارش در یک حوضه آبریز از حد توان جذب و خروج زهکش های سرزمین ها بیشتر شود، سیل ایجاد میشود.
قنادی اسلامی با بیان این که سیل یک پدیده طبیعی است که در اکثر کشورهای دنیا میتواند اتفاق بیفتد، گفت: تغییر اقلیم یکی از دلایل ایجاد بارش زیاد است اما در کشور ما مشکل به خاطر تغییر اقلیم نیست اما سیلاب یا روان آب پیامد حاصل از سیل (همچون کشورهای توسعه یافته) و یا پیامد حاصل از مدیریت شهر سازی و ساخت و ساز غلط در هنگام بارندگی های معمولی و بسیار کمتر از توان جذب خاک است. (همچون ایران)
وی افزود: سیل در ایران با این که تقریبا اکثر سفرههای زیرزمینی خالی است و به رغم این که روان آبها درهنگام بارندگیهای نرمال در مناطقی که تجاوزهای خاموش و روشن به حریمهای رودخانه ها و مسیل ها صورت گرفته است اتفاق میافتد اما بسیاری از مناطق کشور تقریبا خشک و سفرههای زیر زمینی نیز بهرهای از آن نمیبرند که این نشان میدهد درکشور با تعریف علمی سیل مواجه نیستیم بلکه با پیامدهای حاصل از مدیریتهای نادرست ساخت و ساز شهری و روستایی و غیره روبرو هستیم که منجر به روان آبها و سیلابهای مخرب میشوند.
این کارشناس آب و انرژی بیان کرد: با نابودی مراتع و جنگلها و بی اهمیت شدن مدیریت سرزمینی باید انتظار سیلاب و یا بهتر بگوییم آبگرفتگی و روان آب در شهرهای کشور را داشته باشیم.
قنادی اسلامی افزود: با از بین بردن موانع طبیعی برای جلوگیری از سیلاب در جهت کاهش سرعت و دبی جریان، عملا زمینه را برای ایجاد آن فراهم کرده ایم. تمامی اقدماتی که نفوذپذیری زمین را کاهش میدهد باعث ایجاد سیلاب میشوند.
به گفته وی، مدیریت غلط شهرسازی درکشور عملا زمینه را برای ایجاد آبگرفتگی و سیلاب در شهرها ایجاد میکند.
این کارشناس آب و انرژی عنوان کرد: برای پیش بینی سیل درکشورهای توسعه یافته، هم تعداد پایگاههای هواشناسی را بیشتر میکنند و هم از تکنولوژیهای نوین همچون پهباد برای ارزیابی مداوم عوارض زمین و در نتیجه مدیریت سیل استفاده میکنند. این عوارض میتواند ناشی از دخالت انسان و یا پدیدههای طبیعی تغییرکند.
**مدیریت تخریبی سرزمینی با هدف توسعه اقتصادی
قنادی اسلامی گفت: متاسفانه ما در کشور به جای مدیریت صحیح سرزمینی به سمت مدیریت تخریبی سرزمینی با هدف توسعه اقتصادی رفتهایم در حالی که این توسعه کاملا ناپایدار و شکننده است.
وی ادامه داد: وجود دامهای بیشتر از حد ظرفیت مراتع در کشور میتواند یکی از دلایل فرسایش خاک و در نتیجه ایجاد روان آب باشد. از بین رفتن جنگلها نیز زمینه ایجاد تخریب و سیلابها را در کشور زیاد میکند. تبدیل مراتع به زمینهای کشاورزی دیمی و نیز تبدیل زمینهای دیمی به آبی و تغییرکاربری زمینها، مشکلات را افزایش میدهد. متاسفانه در مناطقی که توسعه کمتری دارد میزان آسیبهای ناشی از سیلاب هم بیشتر است.
این کارشناس آب و انرژی گفت: اما آیا سیلاب در ایران را می توانیم با سیل در کشورتوسعه یافتهای همچون آلمان مقایسه کنیم و بگوییم سیل یک پدیده طبیعی است که در همه جای دنیا رخ میدهد؟میزان بارشی که در یک زمان مشخصی در کشور آلمان میتواند منجر به ایجاد سیل شود(میتواند ناشی از تغییر اقلیم نیز باشد) با میزان بارشی که در کشور خشک و نیمه خشکی مثل ایران است، بیشتر است.
**مهار سیل در دنیا با روشهای طبیعت محور
قنادی اسلامی افزود: ما در ایران در شهرهای کوچک یا بزرگ در هنگام بارش بیشتر با پدیده آبگرفتگی در شهرها و یا مدیریت غلط ناشی از شهرسازی و غیره روبرو هستیم در حالی که در دنیا برای جلوگیری از سیلاب بیشتر از روشهای طبیعت محور به جای روشهای سازه ای استفاده میکنند و نقش آن بسیار بیشتر است.
** عدم شناسایی صحیح مسیلها
وی گفت: ما در کشور بیشتر به دنبال مدیریت بحرانهای پس از سیلاب هستیم در حالی که باید روی پیشگیری تمرکز کنیم. یکی از مشکلاتی که در سالیان اخیر در کشور در مورد سیلاب با آن روبرو هستیم عدم شناسایی صحیح مسیلها است. البته یکی ازعلل شناسایی غلط مسیلها میتواند تغییر کاربری دایم زمینها و ساخت وسازهای مختلف در بالا دست و پایین دست بارشها نیز باشد. این کار امروزه به راحتی با سیستمهای نوین نقشه برداری با پهباد امکان پذیر است.
وی تصریح کرد: پس از تعیین صحیح مسیل ها باید ساخت وسازهای شهری و توسعه سرزمینی بر اساس آن صورت گیرد.
این کارشناس آب و انرژی گفت: مدیریت منابع آبی در کشور ما سازهای و بر اساس آبهای سطحی است به همین دلیل به جای این که از سیلاب برای ذخیره منابع آب زیرمینی استفاده شود ترجیح داده میشود تا به سمت سدها هدایت شود تا در زمانهایی که میتواند، باعث ایجاد سیلاب در برخی مناطق پایین دست شوند.
قنادی اسلامی گفت: مدیریت اصولی و صحیح منابع آب در کشورهای خشک و نیمه خشک عملا مانع از ایجاد سیلاب میشود.
وی تغییر کاربری زمین در کشور که باعث فرسایش شدید خاک شده را یکی دیگر از دلایل اصلی ایجاد سیلاب برشمرد و گفت: این مساله به دلیل کاهش نفوذپذیری خاک ناشی از تغییر کاربری حتی روی چرخه هیدرولوژی تاثیر منفی زیادی دارد.
** مضرات مدیریت منابع آبی برمبنای سازه ای
به گفته وی، مدیریت منابع آبی برمبنای سازه ای علاوه بر تحمیل هزینه های بالای آن، میتواند درصورت عدم در نظر گرفتن آمایش سرزمینی، تاثیرات به مراتب بدتری از سیلاب ایجاد نماید. به عنوان نمونه استفاده از سد در مکان نامناسب، میتواند باعث افزایش شوری و مواد حل شده در آب شده که تاثیرات زیانبار آن دردهه های بعد باعث شوری بیش از حد خاکهای حاصلخیز زمینهای پایین دست شود اما مدیریت منابع آبی طبیعت محور نقش بسیار مفیدتر و کم هزینه تری دارد.
این کارشناس آب و انرژی افزود: هزینه های غیر مستقیم ناشی از سیلاب ( یا آبگرفتگی) در کشور می تواند بسیار بالاتر از هزینههای مستقیم آن باشد و حتی در مواردی غیر قابل جبران است.
قنادی اسلامی معتقد است، سیلاب در مناطق خشک و نیمه خشک و کم بارش مثل ایران ، قطعا ناشی از مدیریت غلط بوده و پدیده ای ناشی از فعالیتهای انسانی است و تغییرات اقلیمی نقش زیادی در آن ندارند. از این گونه موارد مثلا میتواند تجاوز به حریم رودخانهها ودر نتیجه طغیان و سرریزشدن رودخانه به مناطق اطراف باشد. متاسفانه بیشتر سیلابها در مناطق خشک و نیمه خشک کشور طبیعی نبوده و ناشی از دخالتها و فعالیتهای انسانی است.
وی گفت: خسارتهای ایجاد شده توسط سیلاب میتواند مادی، روانی و زیست محیطی باشد که دو مورد آخر در کشورهای در حال توسعه اهیمتی ندارند.
به گفته این کارشناس آب و انرژی، سیلاب و طغیان رودخانهها میتواند به زیرساختهای هر کشوری خسارات جدی وارد کند. اگر به آمارهای سیلاب در ایران نگاهی داشته باشیم میبینیم که وقوع سیلاب در ایران نسبت به دهههای گذشته افزایش پیدا کرده است که این نشان میدهد فعالیتهای انسانی عامل این افزایش بوده است. البته وضعیت جغرافیایی کشور به نحوی است که برخی مناطق کشور پتانسیل بالاتری در وقوع سیلاب دارند.
قنادی اسلامی افزود: سیل در کشورهای توسعه یافته های همچون آلمان ناشی از بارش بیش از اندازه نسبت به نفوذپذیری خاک بوده و آبخوان ها و سفرههای زیر زمینی پر بوده و زمین دیگر توان جذب بیشتر آب را نداشته و میزان بارش بسیار بیشتر از پذیرش خاک و زمینهای آن جاست اما در کشوری مثل ایران پیامدها و خسارتهای سیلاب ناشی از ساخت و سازهای غیر اصولی و در مسیر رودخانه ها بوده و دلیل اصلی آن انسان محور است و اگر به میزان بارش هم دقت کنیم نشان میدهد که این میزان بارشها نباید بتواند منجر به سیل یا آبگرفتگی در صورت وجود مدیریت ساخت و ساز اصولی در کشور شود.
قنادی اسلامی تصریح کرد: متاسفانه از گذشته های دور تاکنون به دلیل این که ایران در منطقه خشک و نیمه خشک کره زمین قرار گرفته است، اکثر شهرها و ساخت و سازها در نزدیکی رودخانهها و مسیلها ، بدون درنظر گرفتن پیامدهای بلند مدت احتمالی سیلابها واقع شده اند که این اشتباه به دلیل سختی تامین آب در گذشتهها صورت گرفته است .
وی عنوان کرد: به نظر میرسد مقایسه ای که در رسانه ها درباره وجود سیل در کشورهای توسعه یافته ای همچون آلمان با ایران صورت میگیرد و آنرا یک پدیده طبیعی که حتی در کشورهای توسعه یافته نیز اتفاق می افتد، نشان میدهد که این مقایسه یا ناشی از عدم آگاهی های لازم و مرتبط بوده و یا ابزاری برای سرپوش گذاشتن بر خسارت ها و پیامدهای حاصل از سیلاب و توجیه مشکلات ایجاد شده است.
وی گفت: پدیده سیلاب و آبگرفتگی در ایران ناشی از مدیریت غلط ساخت و سازها بوده و با تعریف علمی سیل همخوانی ندارد و ما در ایران با روان آب و سیلاب ناشی از عوامل انسانی روبرو هستیم. البته بخشی از بارشهای ایجاد شده در فصل تابستان در مناطقی همچون دامنه های البرز می تواند متاثر از تغییرات اقلیمی باشد و لازم است برنامه ریزی برای انطباق با شرایط جدید متاثر از تغییرات اقلیمی تدوین شود.