رضا طبیب زاده- تحلیل‌گر اقتصادی

ما مهندسیم به دانشگاه مهندسی می رویم در رشته مربوطه به ما می آموزند. تجربه کسب می‌کنیم. با به‌کاربردن تجارب باید از محیط اطرافمان حفاظت کنیم. منابع آب و خاک خودمان را در مقابل حوادث قهری من جمله زلزله یا سیل حفظ نماییم. مدیریت آن نیاز به یک نگاه بلندمدت با حفظ توسعه پایدار است. ابعاد مساله حفاظت از منابع آب و خاک بسیار وسیع وگسترده است و علوم مختلف مهندسی و غیرمهندسی در تحلیل این امر دخالت مستقیم و غیرمستقیم با درجات مختلف دارد هدف از ارائه این مقاله اجمالی تنها هشداری به مهندسین کشور در هر لباسی چه باعنوان مسئول دولتی و چه مسئول غیردولتی در بخش خصوصی نوشته و تقدیم شده است .

نوشته‌ام را با گفتار بزرگ استادم در دانشکده فنی دانشگاه تهران زنده یاد مهندس احمد حامی آغاز می‌کنم. ایشان ضمن اینکه یکی از بزرگان مهندسی کشور با شناخت کامل از جای جای کشور عزیزم ایران داشتند متخصص زبان فارسی نیز بودند که ما در دورانی که افتخار شاگردی ایشان را داشتیم زبان فارسی نیز از ایشان می‌آموختیم ایشان فرمودند: «رودخانه یعنی خانه رود. اگر خانه‌اش را خراب کنید خانه‌تان را خراب می‌کند». این گفته بسیار ساده و اجمالی ایشان هشدار بسیار بزرگی در حفظ حریم و جایگاه رودخانه است منظور استاد گرامی این بوده است که به مسیر رودخانه‌ها دست‌درازی نکنید و با انواع نگاه‌های غیرمهندسی مسیر آنها را سد ننمایید. این رودخانه‌ها هر کدام حوزه آبریز بالادستی دارند که از نقاط رفیع سرچشمه گرفته و ماهیت سیلاب این است که یک بارش نقطه‌ای با شدت بسیار بالا و در زمان بسیار محدود شروع به ریزش می‌نماید و مجال کنترل به پایین دست نداده و باید به رودخانه قبلی خود منتهی شود و چنانچه ما در این رودخانه ها دست برده باشیم مطمئنا همه چیز را در مسیر خود خراب خواهد کرد این است که ما امروز و چند سال گذشته در اواخر سال 98 مواجه با سیلاب‌های غیرقابل پیش‌بینی با دوره بازگشت 150 تا 250 سال در پاره‌ای از نقاط ایران بودیم و لطمات سنگین به پایین‌دست‌ها وارد شد.

همان‌گونه که اشاره شد کنترل ساخته‌های دست مهندسین برموارد عدیده من جمله دو پدیده زلزله و سیل که جز حوادث قهری و فورس ماژور تلقی می‌شود محدود نبوده و از وظایف خاص ما مهندسین بحث کنترل آنها است و تعلیمات لازم را برای حفاظت محیط زیست خود از این دو پدیده آموخته‌ایم چنانچه این موارد را نتوانیم مدیریت صحیح نماییم به ضرص قاطع ما مقصر اصلی هستیم و بایستی پاسخگوی جامعه و کشور خود باشیم. با توجه به مساله اخیر سیل در اواخر سال 98 و سیل روزهای اخیر در این مقاله کوتاه تمرکز نگارنده به حوزه ایجاد سیل و کنترل سیلاب و نگاه کوتاهی به مهندسی رودخانه است.

کنترل و حفاظت از منابع آب و خاک، به‌ویژه آب رودخانه‌ها یکی از شاخص‌های مهم توسعه پایدار به حساب می‌آید؛ چراکه با کنترل منابع آبهای سطحی و زیرزمینی به نوعی بخش عمده منابع خاک نیز سامان داده خواهد شد. مهندسی رودخانه شاخه کاربردی از مهندسی منابع آب است که شامل مجموعه‌ای ازفعالیت‌های مربوط به برنامه‌ریزی، طراحی، ساخت و بهره‌برداری از رودخانه‌ها بوده و به منظور اصلاح شرایط طبیعی آنها انجام می گیرد. انجام پروژه های مرزی و استراتژیک مهمی همچون ساماندهی تالاب بین المللی هورالعظیم و تقابل مسائل و مشکلات حقوق مرزی و بین‌المللی با مسائل فنی مهندسی رودخانه از چالش‌های بزرگ است .

هدف نهایی در این رشته، استفاده حداکثر از رودخانه ها برای تامین نیازهای آبی و به حداقل رساندن اثرات منفی و کاهش خطرات آنها است، به‌گونه‌ای که باعث ایجاد شرایط مناسب و پایدار در بازه مورد مطالعه در رودخانه صورت می‌گیرد. این اقدامات شامل طرح‌های تعیین حدبستر و حریم رودخانه، ساماندهی و حفاظت از رودخانه‌ها به منظور افزایش ظرفیت عبور جریان و کنترل میزان فرسایش در سواحل و بستر رودخانه با استفاده از اجرای دیوارهای حفاظتی، آبشکن ها، اصلاح مقطع عرضی و سایر مسائل ترمیمی و اصلاحی می باشد.

رئوس کلی خدمات امور مهندسی رودخانه عبارتند از :

• ثبیت و حفاظت سواحل رودخانه جهت جلوگیری از نفوذ سیلاب، کنترل فرسایش کناره و بستر رودخانه ها
• عیین حدبستر و حریم رودخانه به منظور اعمال مدیریت حفاظت کمی و کیفی
• تعیین پهنا و حدبستر و حریم رودخانه ها و مسیل ها به منظور اعمال حاکمیت دولت بر مشترکات و قانونمند نمودن مبانی حقوقی و فنی تعیین حد و بستر و حریم رودخانه
• ساماندهی برداشت مصالح و حفاظت تاسیسات مهم در بستر و سواحل رودخانه ها و معرفی معادن جایگزین جهت تامین مصالح مورد نیاز
• کنترل و مهار سیلاب در رودخانه ها
• طراحی سازه های انحراف آب و تاسیسات حفاظتی
• تهیه مدل های هیدرولیکی و رسوب رودخانه

در مطالب فوق ملاحظه شد که دانش مهندس رودخانه در حقیقت نگاه به حفاظت محل عبور آن در مسیر مناطق مسکونی مختلف و یا غیرمسکونی با حفظ جذب و کنترل صحیح سیلاب‌ها به جهت جلوگیری از خسارت این مناطق است.

2. ایجاد سدها :

بحث سدسازی در ایران از قبل از انقلاب شروع گردید و توسط تعدادی از مهندسین مشاور خارجی بر روی رودخانه های مهم ایران بالاخص رودخانه‌های موجود در منطقه خوزستان از جمله رود کارون و دز یا رودخانه های شمال ایران در تعداد بسیار محدودی صورت گرفت ولی عملا کار سدسازی در ایران از اواخر دهه 60 در دستور کار وزارت نیرو قرار گرفت . وزارت نیرو با تجهیز و وارد کردن ماشین الات لازم برای کار سد سازی و گسیل پیمانکاران راهساز به این حرفه در ایجاد ناوگان اجرایی انها شروع گسترده ای در امر سدسازی را انجام داد که این امر منجر به ساخت سدهای بسیاری در ابعاد و انواع مختلف از نوع خاکی و بتنی گردید . قطعا در این مقاله هدف ورود به  توضیح و تفسیر لزوم یا عدم لزوم ایجاد این سدها نیست و آن بحث بسیار گسترده ای است اما یکی از اهداف سدسازی درکشور کنترل و هدایت سیلاب ها و جلوگیری از اثرات تخریبی آنها است و مهمتر جمع‌آوری آب‌های بالادست و مسیل‌ها برای حفظ آنها به منظور مصارف آبیاری کشاورزی، صنعتی و شرب و جلوگیری از هدر آنها به دریا است. البته ممکن است محل یا تعداد سدها صدماتی به پایین‌دست‌های این سدها وارد نموده باشد که ورود به آنها مربوط به کارشناسان متخصص است که مقالات بسیار در این مورد نوشته شده است البته باید اذعان نمود در کشور ما در شرایط حال و در فرهنگ مهندسی آب در طراحی و احداث انواع سدهای بلند چه خاکی چه بتنی تجربیات ارزنده‌ای کسب گردیده و مهندسین ما به‌خوبی با اجرای آنها آشنایی کامل دارند. یکی از موارد کنترل سیلاب ها در پشت سدهای ساخته شده ایران در سال 98 صورت گرفت که در مناطقی که چنین تاسیساتی بطور کامل وجود نداشت ضایعات سیل بسیار سنگین بود .

3.مدیریت کنترل سیلاب‌ها

به باور نگارنده در گذشته و حال حاضر در بخش دولتی بالاخص مسئولان ذیربط در کنترل محیط زیست دقت لازم بعمل نیامده قطعا یکی از موارد مهم ایجاد سیلاب های در حوزه های ابریز بالادست، دست بردن ساکنین مناطق در طبیعت حوزه های آبریز با قطع اشجار و پوشش های گیاهی منطقه است. اخیرا منظره بسیار باشکوهی از جاده کازرون به شیراز در رسانه های عمومی منتشر شد ضمن زیبایی این امر در پایین دست ما شاهد سیلاب سنگین در مناطق مختلف شیراز بوده ایم آیا وزارت نیرو و سایر مسئولین ذیربط در این مورد می توانستند سیلابهایی که از کوههای بالادست جاری شده و به سمت جاده ارتباطی منطقه روان شده جلوگیری نماید؟ پاسخ بله است . بدون شک ممکن است چنین سیلابهایی مجددا جاری شود و شیراز و منطقه فارس و سایر مناطق ایران که هم اکنون تحت فشار سیلابها هستند با چنین پدیده‌ای مواجه شوند. سازمان برنامه وبودجه و به طبع آن وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی چه پلان کلی و درازمدت براساس قوانین آمایش سرزمین موضوع ماده32 قانون دائمی احکام دارند؟ آیا سیلاب سال 98 و سیلاب سال جاری که قطعا دارای محاسنی برای کشاورزان در کشت‌های دیم محصولات داشته است بایستی کنترل شود؟ و در سالهای آتی از ورود آنها و زدن آسیب جلوگیری شود؟ قطعا پاسخ مثبت است .

نگارنده اعتقاد دارد موضوعاتی همچون وقوع سیلاب با دانش و ابزار مهندسی در سطح جهانی در حال حاضر به‌صورتی قابل پیش‌بینی هستند و سازمان برنامه و بودجه و هر یک از قوای سه‌گانه موظفند که با یک کاسه کردن قوانین موجود، حذف قوانین بازدارنده و ایجاد قوانین تسهیل‌گر نسبت به حفظ آب و خاک با نگاه به توسعه پایدار همت گمارند. در غیر اینصورت در آینده نه چندان دور باز با وقوع سیلابها شاهد ضرر و زیان و گرفتن جان هم وطنان عزیز خواهیم بود. حدود 75 سال پیش وقوع سیلاب در رودبار قصران محل امامزاده داوود به وقوع پیوست در سال جاری مجددا سیل به وقوع پیوست با این تفاوت که سازندگان و توسعه دهندگان امامزاده داوود سیل سالهای پیش را فراموش کردند طبیعت به ما درس می‌دهد و به قول مهندس احمد حامی به طبیعت دست نزنیم. از طبیعت بیاموزیم و خود را حفظ نماییم . البته مقصود نگارنده نوشتار این نیست که در کشورهای پیشرفته سیل جاری نمی شود و تخریب نمی نماید . در حال حاضر در دنیا با پدیده جدیدی مواجه است و آن بالارفتن درجه حرارت کره زمین، ایجاد زلزله در قعر اقیانوس‌ها و حرکت آب دریاها از فواصل بسیار دور و صدها کیلومتر به سمت سواحل و بلند شدن ارتفاع آب تا بیش از 20 الی 30 متر و ایجاد سونامی و تخریب‌های عظیم هستیم این حوادث قهریه هنوز به مملکت ما نرسیده است .