سجاد بهزادی- دانش آموخته دکتری جامعه شناسی سیاسی

هفتادوششمین نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک برگزار شد و دبیرکل این سازمان در یک عبارت مهم والبته انتقاد‌آمیز گفت«جهان در آستانه یک پرتگاه قرار دارد وهمه باید بیدار شوند... زمان آن فرارسیده است تا به بازنگری ساختارسیاسی جهان پرداخت، زیرا ساختار کنونی جوابگوی چالش‌های جهان امروز نیست... و باید سازمان‌ملل را برای پاسخ به نیازهای امروز بازسازی کرد».

پرسش و مسئله مهم این است که مگر جهان امروز کجا ایستاده است که ضرورت بازنگری در «ساختار سیاسی» آن بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود؟ چه اتفاقی افتاده است که دبیرکل اینقدر نگران است و با نگرانی می‌گوید «من اینجا هستم تا زنگ خطر را به صدا درآورم؛ جهان ما هرگز بیش از این، تهدید یا متفرق نشده است.»

از سخنان دبیرکل پیداست که ایشان خواستار تغییر ساختار سیاسی جهان برای چالش‌های امروز است و فردای امروز هم حکایت خودش را دارد.او امروز نگران است و ساختاری را می‌خواهد که چالش‌های امروز را جوابگو باشد.

تغییر ساختار یعنی تعیین چارچوبی تازه برای وضعیتی جدید؛ این وضعیت جدید هم می‌تواند بر اقتصاد باشد و هم بر جامعه. برهمین اساس مارکس از ساختار اقتصادی سخن می‌گفت و پارسونز بر ساختارهای اجتماعی تاکید می‌کرد.اما وقتی سخن از تغییر ساختارها می‌شود نمی‌توان از فوکو یا گیدنز سخن نگفت.

 میشل فوکو از برجسته‌ترین پیروان ساختارگرایی نوین بود. او معرفت را منشاء قدرت می‌دانست.اما نگرانی دبیرکل سازمان ملل اینست که قدرت امروز قدرتمندان، بدون معرفت و عدالت در حال گسترش در جهان است.فوکو قدرت را شبکه‌ای گسترده می‌دانست که تا اعماق جامعه پیش رفته است و همه افراد در این شبکه کم‌وبیش درگیرند و همه ما به نوعی در مسیر اعمال قدرت‌ هستیم. فوکو همچنین قدرت را یک وضعیت راهبردی پیچیده و مرتبط و جدانشدنی از دانش و گفتمان می‌داند که در همه‌جا جاری است و به بازتولید نظم موجود و ساختار جامعه می‌انجامد و به آن‌ها مشروعیت می‌بخشد.

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها و دل‌مشغولی‌های آنتونی گیدنز هم «ساختارهای سیاسی» در جهان بود. نزد گیدنز، دوگانه عاملیت و ساختار یکی از مباحث پرچالش علوم اجتماعی وسیاسی است. گیدنز وقتی به «ساختارهای طبقاتی جوامع پیشرفته» می‌رسد همان نگرانی را مطرح می کند که دبیرکل سازمان ملل آن را در «تبعیض جنسیتی و شکاف میان غنی و فقیر در جهان» می‌دید. گیدنز به خوبی در کتاب «ساختارهای طبقاتی جوامع پیشرفته» توضیح داده است که چگونه ساختارها در جوامع پیشرفته اعم از سرمایه‌داری و سوسیالیسم، شکاف طبقاتی را ایجاد کرده است.جناب دبیرکل در یکی از حساس‌ترین زمان تاریخ و در نشست سالانه مجمع عمومی سازمان ملل و در جمع سران کشورهای جهان به درستی از ضعف ساختارها سخن گفت.

اما پرسش آغازین یادداشت را تکرار می‌کنم. مگر جهان امروز کجا ایستاده است که ضرورت بازنگری در «ساختار سیاسی» آن بیش از هر زمان دیگر احساس می‌شود و دبیرکل با نگرانی می‌گوید «من اینجا هستم تا زنگ خطر را به صدا درآورم.» با تحلیل و کنکاش سخنان دبیرکل سازمان ملل به راحتی می توان به پاسخ این پرسش رسید و وضعیت عینی، بحرانی و دردناک جهان کنونی را پیش چشم خود تجسم کرد.

 این نوشتار به دنبال آن است که تحلیلی کوتاه از سرخط بحران‌هایی داشته باشد که از زبان دبیرکل سازمان ملل در هفتاد و ششمین نشست سالانه مجمع عمومی این سازمان، مورد هشدار قرار گرفت.

یک) دوقطبی اقتصادی چین و آمریکا

 دبیرکل سازمان ملل در همان سخنرانی خود گفت «نمی‌توان به مشکلات اقتصادی پرداخت در حالی که دو اقتصاد غول دنیا در رویارویی با هم قرار گرفته‌اند.»

نشانه‌های رویارویی بین دو ابرقدرت جهان که دبیرکل سازمان ملل از آن نگران است در یکصدمین سالگرد تاسیس حزب حاكم کمونیست چین به خوبی روشن بود.رئیس جمهور چین به مناسبت یکصدمین سالگرد تاسیس حزب حاكم کمونیست، سخنرانی تندی ایراد کرد و گفت «حکومت چین منكوب نمي شود و اجازه نمی‌دهد کسی به آن درس اخلاق بدهد،» بنظر مي‌رسد اشاره رئيس جمهور به برخي انتقادات جهاني وایالات متحده آمریکا در مورد نقض حقوق بشر در چین و سرکوب طرفداران دموکراسی بوده است.

مشکل اساسی اینجاست که چین نظم جهانی را منهای آمریکا و برعکس، ایالات متحده نیز نظم جهانی را منهای چین تعریف و دنبال می‌کند. چین با فرهنگ اقتدار و غیرمدنی‌تر از همیشه به دنبال تسخیر جهان است وآمریکا نیز استراتژی خاص خودش را دارد.این دو قدرت جهانی هم برای خودشان رقیبی سخت هستند و هم‌سایه‌ای ناعادلانه برای تمام ملت های دیگردارند.

در این بین برخی صاحبنظران اعتقاد دارند، چین اگر چه در ظاهر، رقیبی سخت برای ایالات متحده محسوب می شود اما تا زمانی که رونق اقتصادی این کشور، موتور محرک طبقه متوسط جامعه خودش برای آزادی های سیاسی نباشد، از این رهگذر نمی تواند به یک کشور دمکراتیک تبدیل شود و توسعه آن نمی تواند الگویی برای دیگر کشورها باشد.

به هر حال آنگونه که هنری کسینجر در کتاب نظم جهانی خود می نویسد«چین می‌پندارد که منحصر به فرد است و در واقعیت‌های خود غرق است، آمریکا نیز خود را یگانه می داند وبرخلاف چین برای ارزش های خود در سراسر دنیا تعهدات اخلاقی قائل است.» طبیعی است که چالش های اقتصادی جهان متاثر از این دو قطبی بزرگ شده است و به سادگی هم حل نخواهد شد.

البته تنها دو قطبی اقتصادی چین وآمریکا نیست که دنیا را نگران کرده است.امروز دو قطبی نظامی این دو ابرقدرت نیز جنبه دیگری از نگرانی های جهان است.توافق امنیتی اخیر آمریکا با استرالیا و واکنش چین نشانه مهمی از دو قطبی های نظامی میان این دو کشور است.

 دو) شکاف میان فقیر و غنی در جهان

جناب دبیرکل؛ شما امروز بهتر می دانید، کشورهایی که بیشترین ثروت جهان را در اختیار دارند کدام کشورها هستند؟ایالات متحده با  ۱۰۶ تریلیون دلار ، چین با  ۶۳ تریلیون دلار در مقام اول ودوم جهان هستند.ژاپن، آلمان، انگلستان، فرانسه در مقام های بعدی هستند.

ثروت خالص ملی به عنوان دارایی خالص ملی یک کشور شناخته میشود. یعنی کل مبلغ ارزش دارایی‌های یک کشور منهای بدهی‌های آن کشور است. این به کل ثروت خالص که توسط شهروندان یک ملت در یک زمان معین در اختیار دارد، اشاره دارد.آمریکا با ۱۰۶ تریلیون دلار، مالک ۲۹ درصد از ثروت جهان است! سهم کشور من ایران دو دهم درصد است.این همان شکافی است که دبیرکل سازمان ملل نگران آن است.

 مقایسه های تطبیقی فراوانی وجود دارد که شکاف وتبعیض میان طبقه های فقیر وغنی را در جهان روشن تر می کند و نشان می دهد که طبقه متوسط جهان در چه تنگناهایی گرفتار شده است.

یک دلیل مهم در مورد اینکه چرا این چند کشور بیشترین ثروت جهان را در اختیار دارند نوع تصمیم سازی های آنها است.دکتر محمود سریع القم می گوید «یک ویژگی مشترک حکمرانی میان چهار قدرت اول جهان، (آلمان، چین، آمریکا و ژاپن)، نگاه های دراز مدت در واکنشها و تصمیم سازی هاست. اصولاً وقتی حکمرانان، اولویت اول خود را رشد و توسعۀ اقتصادی تعریف کنند، بر اساس بازه‌‌های زمانی طولانی مدت تصمیم می‌گیرند. مادام‌که نخبگان سیاسی، اولویت رشد اقتصادی را نپذیرند، از بحرانی به بحران دیگر می‌رسیم.» با این حساب معلوم هست چرا باید سهم ایران از ثروت جهان، با آن همه ظرفیت هایی که دارد دو دهم درصد باشد.

سه) گسترش نظریه‌های غیرعلمی

دبیرکل اعتقاد دارد«علم مورد حمله قرار گرفته است.» همه ما باور داریم بشریت با تلاش‌های‌«علمی» خود، زندگی را ساده تر و لذت‌بخش‌تر کرده است.در پرتو علم، روزانه آنقدر مسیرهای جدید کشف می شود که ما از بسیاری از آنها اطلاع هم نداریم.

علم یک جستجوی نامتناهی است و تا کشف حقیقت جهان ادامه خواهد داشت.حالا چرا در این میان عده ای به قول دبیرکل سازمان ملل «به علم حمله می کنند و به گسترش نظریه های غیرعلمی اصرار دارند»، برای جهان کنونی قابل درک نیست.

 البته بدیهی است که هیچ تلاش غیرعلمی در نهایت نمی‌تواند مانع تسلسل اکتشافات علمی بشر باشد. وضعیت امروز کرونا در جهان و تلاش خلقی اندک برای ایجاد مانع بر سر علم تولید وتوزیع واکسن، نمونه‌ای بارز از این پدیده است. «بی‌عدالتی در توزیع واکسن»، بیش از وجود نظریه‌‌های غیرعلمی در مورد عدم تزریق واکسن بر روی این مسئله سایه انداخته است و این بی عدالتی در سخنرانی دبیرکل نیز به شدت مورد انتقاد قرار گرفت ونسبت به آینده هشدار داده شد.او گفت «ما در دوره‌ای قرار داریم که شکنندگی جوامع و سیاره ما آشکار شده است. یک ویروس میکروسکوپی تاکنون، حدود چهار میلیون قربانی گرفته و اقتصاد همه کشورهای جهان را ویران کرده است و ما هنوز مطمئن نیستیم که بتوانیم ویروس را شکست دهیم.» دبیرکل سازمان ملل متحد قبل‌تر نیز همه‌گیری کرونا را تشدید کننده عوامل بی‌ثباتی درجهان دانست و از اینکه هنوز ۱۳۰ کشور جهان حتی یک دوز از واکسن کرونا را دریافت نکرده‌اند، انتقاد کرده بود.طبق تحلیل جدید، درحالی که کشورهای فقیر به واکسن کووید۱۹ دسترسی ندارند، ۱۰۰میلیون دوز واکسنی که کشورهای ثروتمند به «دور از منطق» انبار کرده‌اند، تا کریسمس هدر می رود.

چهار) بی‌اعتمادی به ارزش‌ها و دولت‌ها

جناب دبیرکل؛ مشکل بسیاری ازکشورها این است که مشروعیت خود را بازتعریف نمی کنند. حاکمان آنها در عین حال که می دانند با نارضایتی تشدید شده ای روبرو هستند، بر مبنای اصول ارزشی خود وتعریف کهنه ای که از مشروعیت دارند همچنان خود را نماینده اکثریت می دانند.آنها می دانند که در تعادل قدرت گرفتار مسئله در ساختارها هستند اما مشروعیت خود را بازتعریف نمی کنند.دقیقا در چنین زمانی بی اعتمادی به ارزش‌ها و دولت‌ها تشدید می‌شود وملت - دولت انسجام خود را از دست می دهد.

بی اعتمادی به ارزش ها ودولت‌ها وقتی بروز می کند که قدرت‌ها به دست کسانی می‌افتد که نقش آنها در جای دیگری بوده است؛ تعادل‌ها به هم می ریزد و ارزش‌ها سست می شود ومشروعیت یک نظام به حداقل می رسد. برای همین است که دبیرکل می گوید«موج بی‌اعتمادی و اطلاعات غلط، مردم را دو قطبی و جوامع را فلج کرده است.»

تشدید نابرابری‌‌های جنسیتی و توجه بیشتر به مردم افغانستان به ویژه زنان و دختران

فرض اصلی تلاش آمریکا و متحدانش در حمله به افغانستان، آن چنان بازسازی در نظر بود که در نهایت یک دولت افغانی دمکراتیک و کثرت گرا سرکار باشد و ارتش ملی این کشور قادر به قبول مسئول امنیت ملی خودش باشد و چنان آرمان گرایی برایش تصور می‌شد که به قول هنری کسینجر «تلاش ها برای ساخت وتوسعه افغانستان را می توان با ساخت دمکراسی در آلمان و ژاپن پس از جنگ جهانی دوم مقایسه کرد.»

اما آمریکا اگرچه در نهایت موفق به کشتن اسامه‌بن‌لادن شد اما افغانستان را پس از۲۰ سال تنها گذاشت و فغان افغانی‌ها بلند شد. امروز اگر جهان نگران زنان در افغانستان است؛ سلطه طالبان و فغان افغانی‌ها نشان می دهد که نگرانی ها بسیار بیش تر از محدودیت زنان در این گوشه از جهان است. بیش تر کشورها نگران هستند یک بار دیگر از این خاک بلا خیزد و نظم نیم بند جهانی را بیش تربه مخاطره بیندازد.

 اما واقعا جهان کجا ایستاده است وتاریخ جهان چه دستاوردهایی را برای زندگی بهتر در اختیار بشر قرار داده است؟ در ساختار جدید که دبیرکل سازمان ملل به دنبال آن است، آیا مشعل هدایت جهان همچنان در دست قدرت هایی مانند چین وآمریکا خواهد بود یا اینکه برای اروپای یکپارچه هم می توان نقشی متصور شد؟ در کتاب نظم جهانی آمده است«تاریخ وتجربه اروپایی‌ها می تواند نقطه ایدئال و الهام بخش برای جهان باشد.تاریخ اروپا ضمن همه تغییرات و ویرانگری هایی که شاهد بوده است می تواند به دیگر نقاط دنیا هم صادر شود و تدریجا مقبولیتی جهان شمول داشته باشد.»

به باور نویسنده این نوشتار، انگیزه‌های مشترک جهانیان به دمکراسی و گسترش آن بهترین اتکایی است که همچنان می توان بر روی آن برنامه ریزی کرد.منتقدان دمکراسی با استدلال های ارسطویی و افلاطونی گاهی نگران هستند که مبادا دمکراسی به استبداد اکثریت منجر شود؛ حتی اگر این انتقاد بر دمکراسی وارد باشدمگر راهی غیر از این برای خوشبختی ملت‌ها می شناسید؟ نباید ناامید شد حتی اگر نظامیان در کشورهایی مانند میانمار و برخی کشورهای دیگر، گلوی دمکراسی را بفشارند و عمر آن را کوتاه کنند.

جناب مدیرکل؛ همان طور که در سخنرانی خود گفتید، «نابرابری اقتصادی و گسترش بی عدالتی در جهان وجود دارد، حقوق بشر زیر رگبار است.چالش های آب و هوایی وجود دارد و در نتیجه وضعیت صلح در جهان به خطر افتاده است؛» اما تمدن‌ها هنوز فرسوده نشده‌اند.ما هم می دانیم که نشانه های زیادی از بی سامانی در جهان وجود دارد که هم زیستی را سخت کرده و مسیر گفت وگوی واقعی را سخت تر؛ ولی مگر می‌شود گفت‌وگو نکرد و در قرن بیست ویکم به هم سنگ واتم پرتاب کرد.

آشفتگی‌های امروز جهان عادی نیست و همه حق داریم که نگران باشیم و فکر کنیم که در لبه پرتگاه قرار داریم؛ اما ما ملت‌ها از شما می خواهیم که مناظره های جهانی و گفت وگوی های صلح را رها نکنید. همان ایده ای که پرزیدنت خاتمی رئیس جمهور گذشته ایران در همان سازمان ملل پیشنهادش را داد و مورد استقبال جهانیان قرار گرفت.صلح جهانی را از رفتارهای ژست آمیز مدنی خارج کنید و در واقعیت و پایداری برای آن نسخه بپیچید.دیدید آمریکا چگونه افغانستان را رها کرد و نتوانست ژست های مدنی و آزادی خواهی خود را در این منطقه از دنیا پایدار نگه دارد؟ به قدرت ها اعلام کنید اگر فکر توسعه پایدار ملت های فقیر هستند، باید برنامه هایشان در کشورهای هدف، خاستگاهی درون زا داشته باشد نه برون زا.

نگذارید دشواریهای امروز جهان که از آن صحبت کردید سبب شود «دهکده جهانی» بمیرد و جهان جزیره‌ای اداره شود.آنگاه نه تنها ترمیم ساختار سازمان ملل که از آن سخن گفتید بی‌معنا می شود بلکه ماهیت آن از اساس برچیده خواهد شد.از شما می خواهیم در میان این همه زشتی و گستاخی‌هایی که در دنیا وجود دارد، زیبایی‌ها را تحسین کنید و آنها را نقطه امید و الگوی جهان قرار دهید.نگذارید دمکراسی بی پرده دریده شود و بیش از این ملت ها تنها شوند. اگر عامل جایگزینی ندارید، دمکراسی را به‌عنوان ارزشمندترین دستاورد اجتماعی و سیاسی بشر معاصر حفظ کنید؛ چرا که هنوز تنها چاره رفع عقب افتادگی در کشورهای ضعیف و فقیر هست.

می دانم که قدرت های جهانی مانند آمریکا و لیبرال دمکراسی ها به ما درس تلخی دادند که دمکراسی هم ضامن خوشبختی بشر نیست اما هرگز نسخه جایگزینی ارائه ندادند.تلاش کنید به قول «الوین تافلر» در هیاهوی «ثروت و خشونت» روزافزون کشورها، همچنان «دانایی» نیرومندترین عنصر قدرت جهان باشد.

 کاش وقتی صبح از خواب بیدار می شدیم به جای اینکه خبرها به ما بگوید، شب گذشته جنگ‌ها وگلوله‌ها در کجای جهان شعله ور بوده است، صلح و دوستی همه ملل ها را به چشم ببینیم و لبخند بزنیم.رئیس جمهورها هم مست از رفاه شهروندانش شان به قول آن شاعر افغانی «شانه به شانه‌های هم بزنند»...

«خدا کند انگورها برسند/ جهان مست شود... تلوتلو بخورند خیابان‌ها / به شانه‌ی هم بزنند / رئیس‌جمهورها و گداها/ مرزها مست شوند...  برای لحظه‌ای / تفنگ‌ها یادشان برود دریدن را... کاردها یادشان برود/ بریدن را / قلم‌ها آتش را آتش‌بس بنویسند ...خدا کند مستی به اشیاء سرایت کند...پنجره‌‌ها دیوارها را بشکنند... وتوهمچنانکه یارت را تنگ می‌بوسی...»