خبرگزاری ایکنا نوشت: موضوع اقتصاد و معیشت مردم و آثار اجتماعی و سیاسی و توجه یا بی‌توجهی به آن از سوی حکومت‌ها و همچنین رعایت نکات شرعی معاملات و مواردی از این قبیل از مسائل مهمی است که مورد تأکید قرآن کریم قرار گرفته است. به همین دلیل بخشی از آیات قرآن کریم به موضوعات اقتصادی به شکل گوناگون آن اعم از خمس، زکات، ربا، رزق حلال، اهمیت کار و تلاش و سایر موضوعات اقتصادی اختصاص دارد و این نشان‌دهنده اهمیت مقوله اقتصاد نزد خداوند متعال است.

در این راستا بنا داریم در قالب سلسله یادداشت‌ها و گزارش‌هایی به بررسی آیات اقتصادی قرآن و همچنین تفاسیر مربوط به آنها بپردازیم.

یکی از آیات قرآن کریم که با موضوعات اقتصادی مرتبط است، آیه ۳۹ سوره مبارکه «الروم» است که خداوند متعال در این آیه فرموده است: «وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ رِبًا لِیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُمْ مِنْ زَکَاهٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ؛ و آنچه به قصد ربا مى‏‌دهید تا در اموال مردم سود و افزایش بردارد نزد خدا فزونى نمى‏‌گیرد ولى آنچه را از زکات در حالى که خشنودى خدا را خواستارید دادید پس آنان همان فزونى‏ یافتگانند و مضاعف مى‌‏شود».

مرحوم علامه طباطبایی در کتاب المیزان در تفسیر این آیه بیان کرده است: ربا یعنی نمو مال و زیاد شدن آن. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: مالی که شما به مردم داده‌اید تا اموالشان زیاد شود ـ نه به قصد رضای خداـ آن مال نزد خدا زیاد نمی‌شود و ثوابی از آن عاید شما نمی‌گردد چون قصد قربت نداشته‌اید، اما آن مالی که برای رضای خدا دادید، چند برابرش عاید شما می‌شود و چنین کسانی مال خود یا ثوابشان را مضاعف می‌کنند. پس ظاهرا مراد از «ربا» ربای حلال است، یعنی اینکه مالی را بدون قصد قربت به کسی بدهند و مراد از «زکات» صدقه یا مالی است که برای رضای خدا اعطاء شود، البته این در صورتی است که آیه مزبور مکی باشد اما اگر در مدینه نازل شده باشد، مراد از «ربا» ربای حرام و مراد از «زکات» همان زکات واجب است و این دسته آیات به آیات مدنی شبیه‌تر هستند.

آلودگى شدید مردم به رباخوارى در عصر جاهلیت

آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی نیز در تفسیر نمونه در مورد این آیه اشاره کرده است: آیه روى سخن را به مؤمنان کرده و مى‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لا تاءکلوا الربوا اضعافا مضافه؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید! ربا (و سود پول ) را چند برابر نخورید » مىل‌دانیم روش قرآن در مبارزه با انحرافات ریشه‌دار اجتماعى این است که تدریجأ زمینه‌سازى مى‌کند و افکار عموم را تدریجأ به مفاسد آنها آشنا مى‌سازد و آنگاه که آمادگى براى پذیرفتن تحریم نهایى حاصل شد، قانون را به صورت صریح اعلام مى‌کند؛ مخصوصا در مواردى که آلودگى به گناه زیاد و وسیع باشد.

و نیز مى‌دانیم که عرب، در زمان جاهلیت آلودگى شدیدى به رباخوارى داشت و مخصوصا محیط مکه، محیط رباخواران بود و سرچشمه بسیارى از بدبختی‌هاى اجتماعى آنها نیز همین کار زشت و ظالمانه بود، به همین دلیل قرآن براى ریشه کن کردن رباخوارى حکم تحریم را در چهار مرحله بیان کرده است :

تحریم رباخواری با پندهای اخلاقی

۱- در آیه ۳۹ سوره روم نخست درباره «ربا» به یک پند اخلاقى قناعت شده است. آنجا که مى‌فرماید: «و ما آتیتم من ربا لیربو فى اموال الناس فلا یربو عند الله و ما آتیتم من زکوه تریدون وجه الله فاولئک هم المضعفون؛ آنچه به عنوان ربا مى‌پردازید تا در اموال مردم فزونى یابد، نزد خدا فزونى نخواهد یافت، و آنچه را به عنوان زکات مى‌پردازید و تنها رضاى خدا را مى‌طلبد مایه برکت است و کسانى که چنین کنند داراى پاداش مضاعفند» و بدین طریق اعلام مى‌کند که تنها از دیدگاه افراد کوته‌ بین است که ثروت رباخواران از راه سود گرفتن افزایش مى‌یابد، اما در پیشگاه خداوند، چیزى بر آنها افزوده نمى‌شود بلکه زکات و انفاق در راه خدا است که ثروت‌ها را افزایش مى‌دهد.

۲- در سوره نساء، آیه ۱۶۱ ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط یهود به عادت زشت رباخوارى آنها اشاره کرده و مى‌فرماید: «و اخذهم الربا و قد نهوا عنه؛ یکى دیگر از عادات بد آنها این بود که ربا مى‌خوردند با اینکه از آن نهى شده بودند»

۳- در سوره بقره آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹ هر گونه رباخوارى به شدت ممنوع اعلام شده و در حکم جنگ با خدا ذکر گردیده است.

۴- و بالاخره در آیه مورد بحث چنانکه ضمن تفسیر آن خواهیم گفت، حکم تحریم ربا صریحا ذکر شده، اما تنها به یک نوع از انواع ربا و نوع شدید و فاحش آن اشاره شده است .

تحریم ربای مضاعف در قرآن کریم

در این آیه اشاره به تحریم رباى فاحش شده و با تعبیر «اضعافا مضاعفه» بیان شده است. منظور از رباى فاحش این است که سرمایه به شکل تصاعدى در مسیر ربا سیر کند یعنى سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعأ مورد ربا قرار گیرند، و به همین ترتیب در هر مرحله، سود به اضافه سرمایه، سرمایه جدیدى را تشکیل دهد، و به این ترتیب در مدت کمى از راه تراکم سود مجموع بدهى بدهکار به چندین برابر اصل بدهى افزایش یابد و به کلى از زندگى ساقط گردد.

در پایان آیه مى‌فرماید: « و اتقوا الله لعلکم تفلحون؛ اگر مى‌خواهید رستگار شوید باید تقوا را پیشه کنید و از این گناه بپرهیزید». به طورى که از روایات و تواریخ استفاده مى‌شود در زمان جاهلیت معمول بود که اگر بدهکار در رأس مدت نمى‌توانست بدهى خود را بپردازد از طلبکار تقاضا مى‌کرد که مجموع سود و اصل بدهى را به شکل سرمایه جدیدى به او قرض بدهد و سود آن را بگیرد! در عصر ما نیز در میان رباخواران این رباخوارى بسیار ظالمانه فراوان است .

رشد حاصل از رباخواری، کاذب و ظاهرى است

در تفسیر نور نیز در مورد این آیه به نکات زیر اشاره شده است: ۱- «مِنْ رِباً ... مِنْ زَکاهٍ» مقدار و کمیّت پول مهم نیست، انگیزه و هدف پرداخت مهم است. ۲- «فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ» رشدى که از ربا حاصل مى‌شود، کاذب و ظاهرى است، نه واقعى و نزد خداوند. ۳- «تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ» امتیاز اسلام در آن است که علاوه بر فقرزدایى از محرومان، رشد معنوى پرداخت کنندگان را نیز در نظر دارد. ۴- ««تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ». «وَجْهَ اللَّهِ»، در این آیه و آیه قبل تکرار شده است». توجّه به اخلاص، مسئله‌اى جدّى است و باید با تأکید بیان شود، زیرا کار و تلاش بدون انگیزه‌ى الهى، ارزشى ندارد. ۵- «زَکاهٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ» پرداخت خالصانه‌ زکات، موجب ازدیاد و رشد است. ۶- ««فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ» مؤمن باید در تشخیص سود و زیان، دنیا و آخرت، فرد و جامعه و جسم و روح را با هم به حساب آورد. (گرچه در دید مادّى، پرداخت زکات، مایه‌ کمبود مال است، ولى با توجّه به فقرزدایى از جامعه، دل کندن از دنیا و ذخیره شدن براى آخرت، به سود زکات دهنده است). ۷- اخلاص، مقام انسان را بالا مى‌برد و به نقطه‌ى برتر مى‌رساند. با توجّه به خطاب‌ «تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ» باید بگوید: «أنتم المضعفون» ولى مى‌فرماید: «فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ»، گویا آنان به یک نقطه‌ى اوج رسیده‌اند.

تأکید خداوند متعال به دادن زکات به نیازمندان به جای گرفتن قرض ربوی

در پایان باید اشاره کرد که خداوند متعال در قرآن کریم، در آیات متعددی، رباخواری را نهی کرده و آن را از جمله بزرگ‌ترین گناهان برشمرده است. در صدر اسلام، این عمل عمدتأ به شکل قرض ربوی انجام می‌گرفت اما در دنیا مدرن که نظام بانکی، عمده مبادلات پولی را در اختیار گرفته است، در قالب عقود متعددی، رباخواری و سایر ایرادات فقهی و شرعی پدید می‌آید. این مشکل در کشور ما نیز گریبان برخی بانک‌ها را گرفته و مراجع محترم تقلید نیز بارها هشدارهای لازم را در مورد آن داده‌اند؛ هرچند که با تصویب و اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا، گام‌های مؤثری برای برخورد با این پدیده در نظام بانکی برداشته شده است اما همچنان ضرورت دارد که متصدیان نظام بانکی و دلسوزان، برای رفع دغدغه‌های مردم و علما، تلاش‌های بیشتری را انجام دهند.

در بررسی تفسیر آیات متعددی که درباره رباخواری در قرآن کریم وجود دارد نیز به راحتی می‌توان دریافت که رباخواری، عملی حرام است و قرآن کریم مسلمانان را از آن برحذر داشته، اما در آیه ۳۹ از سوره مبارکه روم که در بالا مورد اشاره قرار گرفت، خداوند متعال، با بیان ملایم‌تر و به شکل مقایسه آن با سایر واجباتی همانند زکات و اشاره به پاداش معنوی آن، با رباخواری مخالفت کرده است و از مسلمانان درخواست می‌کند که به جای رباخواری که هرگز منجر به افزایش مال انسان نخواهد شد، به اقدامات جایگزین آن روی آوردند تا در ثواب این عمل نیک نیز شریک شوند.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد، اشاره خداوند به فقر و نیازمندی افرادی است که به قرض گرفتن از دیگران روی آورده‌اند؛ خداوند متعال در این آیه تأکید کرده است که به جای اینکه قرض ربوی به نیازمنان بدهید، عمل نیکوی زکات را انجام دهید تا هم باری از روی دوش نیازمندان برداشته و هم اینکه به مسئولیت اجتماعی خود در راستای تحقق برابری و عدالت اجتماعی عمل کرده و موجبات خشنودی خداوند متعال را نیز فراهم کنید.