ایمان نیکزاد، کارشناس ارشد انرژی کاهش سـریع قیمـت نفت خام از اواسط سال ٢٠١۴ و ادامه آن در سال ٢٠١۵ از بشـکه‌ای بیش از ١٠٠ دلار به کمتر از ٢۵ دلار طی مدت زمانی کوتاه، با وجود پیش بینی های افزایش رشد اقتصاد جهانی و متعاقب آن افزایش تقاضا برای نفت خام، مباحث گوناگونی را در خصوص دلایل این امر در محافل نفتی و غیر نفتی بوجود آورده است.برخی کماکان سخن از مازاد عرضه می‌رانند و برخی همچنان مسائل سیاسی و ژئوپلتیک را دلیل این امر می‌دانند. بی شک این تغییرات نمی تواند صرفاً پیامد یک تصمیم یا یک دلیل باشد. بررسی رفتارهای بازیگران مهم نفتی جهان وجود دلایل گوناگون و شاید برنامه ریزی هایی با نیات مختلف در این امر را نشان می‌دهد. به هر شکل با گذشت تقریباً دو سال از آغاز کاهش قیمتها اینک سوال مهم این است که آیا قیمتها تثبیت شده و یا همچنان احتمال کاهش قیمت نفت خام وجود دارد و آیا می‌توان کف و سقف قیمت را پیش بینی کرد؟ برای پاسخ به این سوال بهتر است نگاهی گذرا به برخی از شرایط تاثیر گذار در بازار نفت بیندازیم: ١- تداوم مازاد عرضه جهانی: مطابق آمارهای منتشره، در سال ۲۰۱۴ تقاضای جهانی نفت خام ۹۱.۴۴ میلیون بشکه در روز و تولید نفت خام جهان ٩٢,۴۶ میلیون بشکه در روز بوده است بعبارت دیگر ١.٠٢ میلیون بشکه در روز مازاد عرضه وجود داشته است. در سال ٢٠١۵ نیز در حالیکه تقاضای جهانی نفت خام که روزانه ٩٢.٩٨ میلیون بشکه بوده میزان تولید به روزانه ٩۵.١۵ میلیون بشکه افزایش یافته که نشانگر روزانه ٢.١٧ میلیون بشکه مازاد عرضه است. مازاد عرضه‌ای که به حکم دلایل اقتصادی و منطق بازار سبب کاهش قیمت نفت خام شد. با توجه به پیش بینی عرضه ٩۵.۵۵ میلیون بشکه در روز و تقاضای جهانی ٩۴.١٨ میلیون بشکه در روز در سال ٢٠١۶ این مازاد عرضه با مقداری کاهش نسبت به سال قبل به میزان ١.٣٧ میلیون بشکه در روز کماکان ادامه خواهد داشت. افزایش تولید آمریکا از منابع نفتی Shale Oil همچنان یکی از عوامل این امر است. توجه به این نکته ضروری است که این مازاد عرضه و قیمتهای پایین نفت سبب شده که حجم ذخایر کشورهای OECD به طور قابل توجه‌ای افزایش یافته و از ٢ میلیارد و ٧٢١ میلیون بشکه در سال ٢٠١۴ به ٢ میلیارد و ٩٩٧ میلیون بشکه در پایان سال ٢٠١۵ یعنی معادل مصرف ۶۶ روز ایشان برسد. ٢- نقش سازمان اوپک: با در نظر گرفتن آمار میزان تولید و تقاضا برای نفت اوپک طی این مدت اهمیت مازاد تولید نفت از سوی اوپکی‌ها بیشتر مشخص می‌شود. در سال ۲۰۱۴ مجموع تولید نفت خام کشورهای غیر اوپک ۵۵,۶٧ میلیون بشکه در روز و مایعات گازی و نفت خامهای نامتعارف تولیدی اوپک ۶ میلیون بشکه در روز  بوده است (مجموعاً ۶۱.۶۷ میلیون بشکه در روز) که قاعدتاً انتظار می‌رفت جهت موازنه عرضه و تقاضا سهم نفت خام تولیدی اوپک روزانه ۲۹.۷۷ میلیون بشکه باشد اما در عمل تولید اوپک ۳۰.۷۹ میلیون بشکه بوده است یعنی مازاد تولیدی برابر با ١.٠٢ میلیون بشکه در روز. تولید این سازمان برای سال ٢٠١۵ مقدار ٣١,٨٨ میلیون بشکه در روز بوده در حالی که تولید نفت خام کشورهای غیراوپک ۵٧.١۴ میلیون بشکه در روز و مایعات گازی و نفت خامهای نامتعارف تولیدی اوپک ۶.١٣ میلیون بشکه در روز بوده است. (مجموعاً ۶٣.٢٧ میلیون بشکه در روز ). این مازاد عرضه ٢.١٧ میلیون بشکه در روز حاصل تولید بیشتر از سهمیه برخی از اعضای اوپک و افزایش عرضه کشورهای غیر اوپک است و از سوی تحلیلگران بعنوان یکی از مهمترین علل تدوام پایین ماندن قیمتهای نفت خام شناخته می‌شود. از مقایسه ارقام فوق الذکر این نتیجه استحصال می‌شود که مازاد تولید نفت اوپک در سال ٢٠١۵ نسبت به ٢٠١۴ به میزان ٣,۵ درصد افزایش یافته است. هرچند که طی همین مدت تولید کشورهای غیراوپک ٢.۶ درصد بیشتر شده است. به گواه آمار، در اولین فصل از سال ۲۰۱۶ تقاضا برای نفت خام به ۹۳.۰۸ میلیون بشکه در روز افزایش یافته و تولید نفت خام کشورهای غیر اوپک با اندکی کاهش به ۵٧,١٢ میلیون بشکه در روز و مایعات گازی و نفت خامهای نامتعارف تولیدی اوپک با مقداری افزایش به ۶.٢۴ بشکه در روز رسیده است (مجموعاً ۶۳.۳۶ میلیون بشکه در روز). در حالیکه جهت توازن بین عرضه و تقاضا می‌بایستی تولید نفت خام اوپک ۲۹.۷۲ میلیون بشکه در روز می‌بود اما تولید رو به افزایش و خارج از سقف برخی از اعضا اوپک منجر شد که در این مدت تولید این سازمان به ۳۲.۳۱ میلیون بشکه در روز برسد. بنابراین مجدداً مازاد عرضه اوپک به ۲.۵۹ میلیون بشکه در روز افزایش یافته و بعنوان اهرم فشار بر روی قیمتها عمل کرده است. آنچه از بررسی روند تولید اعضا اوپک استنباط می‌شود نه تنها روند تولید، کاهشی نیست بلکه افزایش بیشتر تولید اوپک در ادامه سال ٢٠١۶ محتمل خواهد بود. شاید بتوان دلیل این امر را پیش‌بینی این سازمان در خصوص افزایش تقاضای جهانی به ۹۴.۱۸ میلیون بشکه در روز و کاهش عرضه نفت خام از سوی کشورهای غیر اوپک به ۵۶,۴٠ میلیون بشکه در روز جستجوکرد که در صورت  تحقق این امر، سهم نفت خام اوپک از بازار افزایش یافته و طبق محاسبات عددی به ۳۱.۴۹ میلیون بشکه در روز خواهد رسید. رقمی که هر چند هنوز از میزان تولید فعلی این سازمان کمتر است اما با کاهش مازاد عرضه، بارقه هایی از امید در خصوص نزدیک شدن به توازن عرضه و تقاضا و متعاقباً بهبود قیمتها را روشن می‌کنند. لازم به ذکر است که طبق همین پیش بینی میزان تولید مایعات گازی و نفت خامهای نامتعارف تولیدی اوپک در سال ٢٠١۶ معادل ۶.٢٩ میلیون بشکه در روز خواهد بود. اما توجه به این نکته ضروری است که طبق پیشبینی سال ٢٠١۶ اوپک، تولید این سازمان ‌۳۲.۸۶ میلیون بشکه نفت در روز است که این عدد از میزان فعلی تولید نفت اوپک بالاتر است و با توجه به عدم توافق بر سر تعیین سقف تولید از سوی اعضا، انتظار می‌رود که این روند افزایش تولید فعلاً ادامه یابد که در این صورت به شرط ثابت ماندن سایر مولفه ها، فشار بر روی قیمتها کماکان حفظ خواهد شد. به گفته بسیاری از تحلیگران، سازمان اوپک که در دهه های گذشته حدود نیمی از نفت خام مورد نیاز جهان را تامین می‌کرد و هم اکنون تقریباً ٣٠ درصد از نفت خام دنیا را تولید می‌کند در موقعیت شکننده‌ای قرار دارد هرچند کماکان حدود ۶٠ درصد از صادرات نفت خام دنیا را در اختیار دارد. از یک سو با وجود مکانیزم جدید اعلامی در اجلاس اخیر مبنی بر خودتنظیمی تولید اعضا، جهت حفظ موقعیت و سهم خود در بازار نفت بعنوان یک سازمان مهم بین الملی مجبور به حفظ محدوده سقف تولید فعلی خود است، زیرا اگر اعضای این سازمان بدون رعایت سقف تولید، شروع به جنگ تولید و افزایش بی رویه صادرات کنند دوباره با کاهش شدید قیمتها مواجه خواهند شد و از سوی دیگر چنانچه این سازمان بعنوان یک بازیگر بزرگ اقتصادی جهان اقدام به کاهش عرضه نفت به منظور افزایش قیمت آن کند، سبب مقرون به صرفه گردیدن تولید نفت خامهای گرانقیمت و افزایش عرضه این نوع نفت خامها خواهد شد که این امر افت قیمت نفت را مجدداٌ در پی خواهد داشت که در آن شرایط اوپک احتمالاً با دو گزینه از دست دادن بخشی از سهم خود در بازار نفت یا تلاش دو یا چند باره جهت بالابردن قیمت از طریق کاهشهای مکرر تولید مواجه خواهد شد. این در حالی است که همانطور که گفته شد تولید در اوپک نیز همگام با پیش‌بینی‌هایی که از رشد اقتصادی در کشورهای صنعتی و در حال رشد می‌شود، رو به افزایش است. کاهش سـریع قیمـت نفت خام از اواسط سال ٢٠١۴ و ادامه آن در سال ٢٠١۵ از بشـکه‌ای بیش از ١٠٠ دلار به کمتر از ٢۵ دلار طی مدت زمانی کوتاه، با وجود پیش‌بینی‌های افزایش رشد اقتصاد جهانی و متعاقب آن افزایش تقاضا برای نفت خام، مباحث گوناگونی را در خصوص دلایل این امر در محافل نفتی و غیر نفتی بوجود آورده است. اما سوال مهم این است که آیا قیمت‌ها تثبیت شده و یا هم‌چنان احتمال کاهش قیمت نفت خام وجود دارد و آیا می‌توان کف و سقف قیمت را پیش‌بینی کرد؟ برای پاسخ به این سوال در بخش پیشین نگاهی گذرا به برخی از شرایط تاثیر‌گذار در بازار نفت انداختیم و دو مسأله تداوم مازاد عرضه جهانی و نقش سازمان اوپک را بررسی کردیم. در این بخش به ادامه این بررسی می‌پردازیم: ٣-نقش کشور عربستان سعودی: شالوده این مطلب استوار بر عملکرد مهم‌ترین تولید کننده نفت اوپک یعنی کشور عربستان سعودی است. عربستان به‌عنوان لیدر کبوترهای اوپک هم‌چنان به تولید بیش از سهمیه خود که منبعث از کاهش تولید از سوی برخی دیگر از اعضا اوپک است ادامه می‌دهد و با تکیه به حساب ذخیره ارزی‌اش، مکرراً بر طبل حفظ سهم بازار ولو به بهای کاهش قیمت نفت به ٢٠ دلار در هر بشکه می‌کوبد. یک حساب سرانگشتی نشان می‌دهد که با توجه به تولید حدوداً ١٠ میلیون بشکه‌ای و صادرات حدوداً هفت میلیون بشکه‌ای و در نظر گرفتن قیمت ۵٠ دلار به ازای هر بشکه، این کشور روزانه درآمدی در حدود ٣۵٠ میلیون دلار دارد. در حالی که شاید چنان‌چه این کشور تسلیم نظریات دیگر اعضای اوپک می‌شد و از تولید روزانه‌اش می‌کاست قطعاً با افزایش قیمت‌ها، درآمد ارزی این کشور افزایش چشمگیری پیدا می‌کرد. پرسشی که ذهن بسیاری از تحلیگران بازار را به خود مشغول کرده، علل صرفنظر کردن عربستان از این ما به التفاوت درآمد و مواجه شدن با کسـری بودجـه هنگفت ماهانه است. پرسشی که اتهامات زیادی در خصوص اهداف سیاسی عربستان از دفاع از سطح تولید فعلی نفت و خودداری از کاهش تولید، متوجه این کشور کرده است. ۴-تلاش جهت حذف نفت‌های گران‌قیمت: به باور برخی کارشناسان حوزه نفت، استراتژی کنونی سازمان اوپک (که ناشی از اجماع اعضا است) بر عدم تغییر در میزان تولید فعلی این سازمان سبب ثابت ماندن قیمت نفت در باند ۴٠ تا ۶٠ دلار در هر بشکه خواهد شد. با توجه به پایین بودن هزینه تولید نفت در کشورهای عضو اوپک، ثبات قیمت در بازه ۴٠ تا ۶٠ دلار احتمالاً در کوتـاه مدت و میـان مدت سبب خواهدشد که تـولیـدکنندگان نفت خام‌های گران‌قیمت نظیر شیل اویل آمریکا نظیر شرکت‌های هس و آپاچی که هزینه تولیدشان بیش از قیمت فعلی نفت است مجبور به کاهش یا توقف تولید و ترک بازار گردند وگرنه به صورت جدی خطر ورشکستگی را احساس خواهند کرد که در صورت تحقق، این ایده سبب ثبات قیمت و حفظ سهم اوپک در بازار جهانی نفت خواهد شد. هرچند که این نظریه با توجه به میزان تولید روزانه نفت خام‌های گران قیمت در جهان که به باور برخی در حدود ٢ تا ٣ میلیون بشکه است، منتقدان جدی دارد. جهت توضیح کامل‌تر این بحث توجه به برخی آمارها ضروری است. بدلیل کاهش قیمت‌ها، شرکت‌های تولید کننده نفت شیل شدیداً تحت فشار هستند. میزان درآمد آن‌ها در سال ٢٠١۵ نسبت به سال ٢٠١۴ بیش از ٣٠ درصد تنزل پیدا کرد، تعداد سکوهای حفاری نفت در آمریکا حدود ٨٠ درصد کاهش یافت و از ١٩٠٠ به ٣١٩ حلقه رسید و ارزش این شرکت‌ها در بازارهای بورس سقوط کرد. اما جالب این که تا به امروز هیچ کدام از تولید کنندگان شل که بیش از ١٠٠ هزار بشکه در روز تولید دارد ورشکسته نشده اند. دوام آوردن این تولید کنندگان بزرگ مشخصاً نشان می‌دهد که چرا تولید کلی نفت آمریکا تنها حدود ١٠ درصد از زمان رسیدن به اوج خود یعنی ٩,۶٩ میلیون بشکه کاهش داشته است. پایداری شرکت‌های بزرگ شیل در بازار که مستلزم کاهش هزینه‌ها به نصف و در عین حال استفاده از تکنیک‌های جدید برای تولید نفت بیشتر است، اکنون به صنعت شیل اجازه داده تا به شکلی محتاطانه روی افزایش مجدد تولید تمرکز کنند. اما این بار، تولید‌کنندگان شیل می‌گویند، تمرکز خود را روی بازگشت سرمایه حفظ خواهند کرد و فرهنگ به حداکثر رساندن تولید بدون توجه به هزینه‌ها را کنار خواهند گذاشت. اوپک و به ویژه عربستان سعودی انتظار داشتندکاهش قیمت جهانی نفت  ضربه سنگینی به تولیدکنندگان نفت غیرمتعارف آمریکا وارد کند اما آن‌چه اتفاق افتاد سبب شد شرکت‌های امریکایی به دنبال الگوی به صرفه‌تری برای ادامه تولید نفت شیل بیافتند. حالا قیمت نفت آمریکا پس از کاهش شدید در اواسط سال ۲۰۱۴ به حدود ۵۱ دلار برای هر بشکه در ماه ژوئن امسال رسیده است و دیگر ترس‌های قدیمی ورشکستگی کم‌تر برای شرکت‌های نفتی آمریکا معنا دارد. این شرکت‌ها به جای آن‌که مثل سال‌های گذشته تنها تلاش کنند سرشان را بالای آب نگه دارند در تلاشند که به بازی بزرگ نفتی بازگردند. اما برای آن‌که این شرکت‌ها‌ از سود آتی خود مطمئن باشند منتظر قیمت‌های بالاتری (حدود بالای ۶۰ دلار) هستند تا عملیات حفاری و استخراج جدید را آغاز کنند، این رویکرد در  بودجه این شرکت‌ها که هنوز میلیون‌ها دلار کمتر از بودجه آن‌ها در سال ۲۰۱۵ است به خوبی منعکس شده است. بنابراین هنوز بسیاری از تولیدکنندگان نفت‌های غیرمتعارف، آهسته و  با احتیاط عمل می‌کنند و منتظرند ببینند نفت بشکه‌ای ۵۰ دلار چقدر ماندنی خواهد بود. ۵-تغییر هژمونی آتی بازار نفت: کاهش شـدید قیمت نفت منـجر به افـت ارزش پول بـرخی کـشورهای تولید کننده نفت خام شده و با توجه به بی ثباتی مالی، تغییر در طرح‌ها و برنامه‌های نفتی کشورها و شرکت‌های مهم نفتی را گریزناپذیر کرده است. بررسی برنامه‌های نفتی کشورهای شاخص نفتی نشان می‌دهد که بازار نفت جهان خصوصاً در بخش عرضه آبستن تغییرات مهمی است. به عنوان نمونه، عراق مدعی است که می‌خواهد تولید نفت خود را به ٩ میلیون بشکه در روز برساند، ایران بدنبال تولید روزانه ۶ میلیون بشکه است، آمریکا در نظر دارد به تولید حدوداً ١٣,۵ میلیون بشکه برسد، دیگر کشورها نظیر کانادا، نیجریه (علیرغم نزاع داخلی) ، آنگولا و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس همگی بدنبال افزایش تولید نفت خام خود هستند. اطلاعات منتشره، نشان دهنده شتاب و سرعت این کشورها برای دستیابی به اهدافشان می‌باشد به گونه‌ای که بسیاری از آنان سال ٢٠٢٠ میلادی را جهت نیل به اهدافشان نشانه‌گذاری کرده‌اند. قطعاً در صورت تحقق این طرح‌ها، معادلات در بازار نفت به سود و به ضرر برخی کشورها تغییر خواهد کرد. به‌عنوان مثال در صورت عملی شدن طرح‌ها مجـموع تولیـد سه کشور مهم اوپک یعنی ایران، عراق و ونزوئلا (بازهای اوپک) به حدود ١۵ میلیون بشکه در روز خواهد رسید. لذا تعدادی از کشورهای مهم عرصه نفت و انرژی به صرافت افتاده‌اند تا به منظور حفظ برتریشان در این عرصه به طرق گوناگون این اهرم‌ها را در اختیار خود نگاه دارند. بی‌شک کاهش شدید قیمت نفت اجرای بسیاری از پروژه‌ها و طرح‌ها را متوقف و یا با تاخیر مواجه کرده و منجر به خروج بسیاری از سرمایه‌گذاری‌های پیش‌بینی‌شده در این حوزه خواهد شد. به عنوان نمونه می‌توان به تعطیلی تعداد زیادی از دکل‌های نفتی امریکا و کانادا طی ماه‌های اخیر و تاخیر در اجرای بسیاری از پروژه‌های افزایش تولید در عراق بدلیل کمبود بودجه اشاره کرد. نتیجه‌گیری: علل کاهش قیمت نفت خام هرچه که باشد در شرایط فعلی کشورها و شرکت‌های بزرگ نفتی را مجبور به اتخاذ سیاست‌های مالی و نفتی جدید و تغییر در الگوی تولید و مصرف نفت خام و فرآورده‌های نفتی کرده است. پیش‌بینی افزایش زیاد، کاهش چشم‌گیر و یا تثبیت قیمت نفت خام چون وابسته به عوامل بنیادین متعددی است و هرگونه تغییر در این عوامل سبب تغییر قیمت نفت خواهد شد به سختی امکان‌پذیر است ولیکن به باور تعداد زیادی از کارشناسان و تحلیلگران بازار نفت، با توجه به کاهش مازاد عرضه در بازار و متعاقب آن کاهش ذخایر و در صورت ادامه روند فعلی و ثابت باقی ماندن سایر مولفه‌های موثر، در کوتاه مدت قیمت این استراتژیک‌ترین کالای جهان از بشکه‌ای ۴٠ دلار پایین‌تر نخواهد آمد و اتخاذ تصمیمات و انجام هرگونه اقدام‌های بعدی از سوی بازیگران مهم نفتی صرفاً بر روی سقف قیمت نفت خام موثر خواهد بود. قیمتی که که این روزها از ثبات نسبی برخوردار بوده و نمودار روند افزایشی آن به صورت بطئی حرکت می‌کند.