خیزی بلند و ضروری اما در معرض تهدیدات جدی

محمد جواد سمیعی، گروه مهندسی-اجتماعی آبانگاه : نزدیک به سه سال است که به پیشنهاد وزارت نیرو و با تصویب هیات وزیران، سازوکاری جدید برای برنامه ریزی در بخش آب و نجات منابع آبی تحت فشار، به راه افتاده است. سازگاری با کم آبی، فرایندی است که به صورت میان بخشی با درگیر نمودن دستگاه ها و بخش های مختلف، قرار بوده و هست که طرحی نو در اندازد. طرحی نو، در شرایطی که توسعه نامتوازن با منابع آبی، بدهی سنگین و چک های برگشتی فراوانی را در بخش منابع آبی خصوصا آب های زیرزمینی روی دستمان گذاشته و از سوی دیگر، برخی از سناریوهای تغییر اقلیم، حکایت از دشوارتر شدن شرایط مدیریت منابع آبی، چه در دوره هایی با بارش کمتر و گرمای بیشتر و چه در دوره های مقطعی با بارش شدید و سیلابی، دارد. سازگاری با کم آبی، قرار است به صورت مشارکت محور، مسیری را برای کاهش برداشت ها و تغییر الگوها بویژه در بخش کشاورزی، به عنوان بزرگترین مصرف کننده آب، و شرب و صنعت، به عنوان بخش های حیاتی و اقتصادی وابسته به آب، دنبال نماید. در همین رابطه و در حالی که به آخرین ماه های دولت فعلی می رسیم، برنامه های سازگاری با کم آبی در اغلب استان های کشور، تهیه و نهایی شده و در هر کدام، متناسب با شرایط، ظرفیت ها و محدودیت ها، هدفی برای 4-5 سال پیش رو در جهت تعدیل مصارف و برداشت از منابع آبی خصوصا آب های زیرزمینی، تعیین شده است. هدفی که با برنامه های جزئی و با مشارکت و امضای دست اندرکارانی نظیر سازمان برنامه، جهاد کشاورزی، آب منطقه ای، حفاظت محیط زیست، استانداری و ... نهایی و ابلاغ گردیده است.

با حجم برداشت های فعلی و براساس ظرفیت برآورد شده از منابع آب، به نظر می رسد راهکاری جز کاهش جدی مصارف و حرکت به سوی سازگار شدن و نه مقابله یا نادیده گرفتن کم آبی در اغلب نقاط کشورمان، وجود ندارد؛ و از این بابت، خیزی که برنامه های سازگاری با کم آبی، دنبال می کنند، امری کلیدی و حیاتی در رابطه با منابع آبی کشور است. با این وجود نباید از تهدیدهای پیش رو غفلت کرد. در واقع، شاید مهمترین چالش، همین باشد که تصور شود که مسیری به نسبت سرراست در پیش است. در این رابطه، بد نیست نگاهی به تجربه های قبلی در زمینه هدفگذاری برای کاهش برداشت ها (طرح تعادل بخشی، برنامه های چهارم- پنجم و ششم توسعه و ...) و دستاوردهای ناشی از آن ها، داشته باشیم.

تهدید کلیدی اول: انحراف در مشارکت ذی نفعان کلیدی. نقطه ثقل برنامه های سازگاری با کم آبی، حضور عمده بخش های درگیر در موضوع آب است. تحقق هدفگذاری در نظر گرفته شده در برنامه ها نیز منوط به مشارکت آن ها در تحقق تعهدات است؛ اما آنچه در مرحله عملیاتی کردن برنامه ها براحتی می تواند رخ دهد، در پیش گرفتن مسیری غیر از شعارهای مطرح شده است. مشارکت، گاه به اشتباه به این معنای گرفته می شود که سایرین، همان حرف و مسیر و روش مدنظر ما را تایید و تکرار کنند. با چنین رویکردی و با قدرت متمرکز شده در حاکمیت، چه بسا بسیاری از ذی نفعان خصوصا در بخش بهره برداران، صرفا در مقام تایید ظاهری و در جلسات اقدام کنند و بعد متناسب با منافعشان، در عمل، راهی دیگر را بروند.

تهدید کلیدی دوم: میل شدید به تغییر رویکردها و عناوین و برنامه ها با تغییر دولت و مدیران. بخش آب و چه بسا تقریبا همه بخش های کشور، با جابجایی مدیران و دست اندرکاران، دستخوش تغییر می شوند. حدودا 6 ماه دیگر، دولت و به تبع آن، احتمالا بخش بزرگی از بدنه مدیران استانی، با نسیم و چه بسا طوفان این تغییر دست به گریبان خواهند بود. مشابه خود بحث سازگاری با کم آبی، دست اندرکاران ملی و استانی بعدی نیز چه بسا به سمت در انداختن عنوان و سازوکار جدیدی بروند. طبیعی است که پشتوانه های حقوقی و مشارکتی فراهم آمده برای برنامه های سازگاری، این تغییر را شاید کمی دشوار کند اما موضوعی است که اصلا نشدنی نیست و نمونه آن را بارها دیده ایم.

تهدید کلیدی سوم: اکتفا به گزارشات آماری- عملکردی و غفلت از هدف نهایی. در طرح تعادل بخشی و موارد مشابه، کم نیست گزارشاتی که در آن، با تکیه بر حاصل جمعی ناصحیح از اقدامات (انسداد چاه های غیرمجاز و نصب کنتورهای هوشمند)، از صرفه جویی فلان مقدار آب، سخن به میان می آید. این در حالیست که نبض آبخوان ها که همان هیدروگراف یا نمودار سطح آب زیرزمینی باشد، حکایت از نتیجه هایی دیگر دارد. این روند تا آن جا پیش می رود که اصلا هدف نهایی یعنی صفر شدن کسری مخزن آب های زیرزمینی، بسیار کمرنگ می شود و به این ترتیب، در میان آمارها نجات آب، براحتی گم می شود.

تهدید کلیدی چهارم: تمرکز صرف بر اقدامات سازه ای. اگر چه شعار اقدامات جامع و چند جانبه خصوصا توجه به ابعاد اجتماعی و اقتصادی (نظیر توجه به معیشت جایگزین به طور مثال در بحث چاه های غیرمجاز) در سال های اخیر بسیار داده شده و می شود اما حقیقت آن است که رویکرد بسیاری و حتی در رسانه ها، عمدتا پیگیری و پیجویی کارهای سازه ای، با شاخصه روبان و قیچی و ... است. سازگاری با کم آبی، بیشتر از ساختن های جدید به نساختن ها نیاز دارد و این چیزی است که خیلی مورد اقبال نیست.

 طبعا آنچه در بالا آمد، به هیچ وجه فهرست کاملی از چالش های برنامه های سازگاری با کم آبی نیست اما احتمالا برخی از مهمترین آن هاست. نادیده گرفتن این تهدیدات، گشودن گره کور نجات منابع آبی را باز هم دورتر خواهد کرد.