گزارشی از وضعیت صنعت چای ایران از ابتدا تا سال ۱۳۲۹
سید محسن سنجری-کارشناس صنعت چای
مقدمه- صنعت چای ایران در طول دوران حیات خویش همواره با بحرانهای متعددی مواجه بوده است. دلیل اصلی این قضیه را در عدم به کار بستن شیوه صحیح اداره آن (هم چون دیگر کشورهای چایخیز دنیا) در کنار دخالت دولت در امور غیر مرتبط و نپرداختن به برنامه های بنیادین به صورت مستمر بایستی دانست. چندان که سیاست دولت در قبال این صنعت با هویدا شدن هر عدم موفقیتی تغییر پیدا کرده است.
این مقاله به شرح کاملی از وضعیت صنعت چای ایران تا سال ۱۳۲۹ می پردازد و در آن نکاتی وجود دارد که تاکنون در منابع دیگر هیچ اشاره ای به آن ها نشده است. از جمله مقدم دانستن شخصی به نام حسینعلی تبریزی برکاشف السلطنه در کشت چای در لاهیجان ، جریان سوزاندن چای های نامرغوب با دستور دولت، دلایل رونق چای پیش از شهریور ۱۳۲۰ و اشاره به نقایص و مشکلات که به نظر می رسد هم چنان باقی هستند.
این مقاله نخستین بار در روزنامه اطلاعات روز شنبه ۱۱ آذر ۱۳۲۹ منتشر شده است. توضیحات داخل پرانتز، افزوده های من است.
چگونه چایکاری در ایران رواج یافت
چون اراضی و آب و هوای مناطق شمالی خصوصا استان گیلان و غرب مازندران کاملا مستعد کشت و تولید چای است و چای هم یکی از نوشیدنی های ملی و مورد استفاده و نیاز عموم طبقات کشور به شمار می آید لذا از پنجاه سال قبل چای کاری در ایران متداول شده است.
ابتدا مرحوم حسینعلی خان تبریزی و سپس مرحوم کاشف السلطنه تخم و بوته چای را از چین و هندوستان و جاوه وارد کشور کردند و کشت آن را معمول نمودند.
از سال ۱۲۸۶ شمسی که این فکر به دست دو نفر مزبور به مرحله عمل درآمد تا سال ۱۳۱۰ چای کاری در کشور رونق زیادی نیافت. البته دولت، کاشف السلطنه را به چین فرستاد که او با پنج متخصص ماهر در زمینه چای به ایران بازگشت. هر چند مرحوم کاشف در راه بازگشت بر اثر واژگون شدن ماشینش که بعضی ها آن را عمدی می دانند ثمره تلاش های خود را ندید. با این حال بر اثر دخالت مستقیم دولت و حمایتی که تا سال ۱۳۲۰ از صنعت چای داخلی شد، باغ های بسیاری در شمال احداث و به موازات ایجاد باغ های چای، کارخانه های چای خشک کنی با سرمایه دولت یا اشخاص در وسط مزارع چای ایجاد گردید.
به موجب آماری که امروز در دست است ۵۰۰۰ هکتار باغ چای محصول بده (بارور) موجود است و تقریبا ۲۴۳ رقم چای در شمال کشور تولید می شود که بهترین نوع آن ها نهال باطوم (گرجستان) و چین است.
کارخانجات چای خشک کنی
در زمان رضا شاه، کارخانجات چای خشک کنی کشور وابسته به سه گروه صنفی بود.
گروه اول کارخانه های وزارت دارایی که ۷۰ درصد سرمایه این کارخانه ها متعلق به دولت و ۲۰ درصد متعلق به اشخاص می باشد.
گروه دوم کارخانه های شخصی است.
گروه سوم کارخانه های متعلق به سازمان برنامه است که در سابق به بانک صنعتی و معدنی تعلق داشتند.
روی هم رفته مجموع ظرفیت کارخانه های چای خشک کنی کشور متجاوز از ۳ تن در ساعت بوده و هر گاه به نحو احسن کار نمایند؛ قادر خواهند بود تمامی محصول باغ های فعلی را خشک نمایند. اما متاسفانه به علت طول مسافت، عده ای از باغداران نمی توانند محصول خود را در کارخانه ها خشک نمایند. لذا با وسایل ابتدایی دستی و در فرهای مخصوص محلی مبادرت به تولید چای خشک می کنند. در نتیجه جنس نامرغوبی به بازار عرضه می نمایند.
تا قبل از وقایع شهریور ۱۳۲۰ اگر این گونه چای های نامرغوب مشاهده می شد فورا سوزانیده شده به بازار نمی رسید. ولی حوادث شهریور که شیرازه مملکت را از هم گسیخت از این راه نیز صدمه زیادی وارد کرد که در زیر یک قسمت کوچک آن را نقل می کنیم:
در زمان جنگ جهانی دوم صدور هر نوع چای از هندوستان به خارج ممنوع بوده از این جهت چای داخله به خوبی مصرف پیدا کرده خریدار داشت. به علاوه در اثر این که کنترل وزارت کشاورزی نیز از بین رفته بود؛ باغداران دیگر توجهی به کیفیت چای نکرده و همه درصدد ازدیاد محصول بودند.
پس از جنگ که مقدار زیادی چای وارد شد چون دیگرخریداری برای چای های مخلوط داخلی و خارجی نبود؛ اداره چای وزارت دارایی تصویب نامه ای از هیئت دولت گذراند که هر کس بخواهد به کشور چای وارد کند معادل نصف مقداری که وارد می کند بایستی چای از دولت بخرد. به علاوه در همین موقع مقدار زیادی چای فاسد و مانده از فرمز (تایوان کنونی) و جاوه وارد ایران شده بود که صاحبان چای های مزبور آن ها را به شمال ایران برده و با دست زارعین و باغداران چای به نام چای شمال به دولت فروختند. از طرفی چون در خریدی که از طرف اداره چای دارایی می شد؛ مسئولیتی متوجه فرد به خصوصی نبود و مامورین اداره کشاورزی و دارایی هر دو در امر خرید چای از زارعین حق کنترل داشتند؛ این وضع سبب شد که انواع چای داخلی و خارجی با برگ های ضخیمی که داخل چای ها می نمودند؛ به دولت و وزارت دارایی فروخته شود و دولت این چای را در مقابل کیلویی ۷۰ ریال به وارد کننده چای فروخته و وارد کننده چون خریداری برای کالای وی نبود؛ چای خریداری شده را در بازار به ۱۵ تا ۱۷ ریال می فروخت که این چای نیز به وسیله دلالان و ایادی اداره چای مجددا به شمال می رفت و به وسیله باغداران (دوباره) به اداره چای فروخته می شد. این وضع سبب شده که امروز بیش از ۵۴۰۰ تن چای فاسد و غیر قابل استفاده که قریب ۳۰۰ میلیون ریال بهای آن می باشد در انبارهای وزارت دارایی موجود بوده و معلوم نیست چه شخص یا اشخاصی در این کار استفاده نموده و مسئولیت آن متوجه کیست. به طوری که آقای فروهر (وزیر وقت دارایی) در روز ۲۷ آبان در مجلس سنا اظهار داشتند دولت قصد دارد آن ها را بسوزاند.
تشکیل شرکت چای سازمان برنامه
شرکت سهامی چای طبق قانون سازمان برنامه و تصویب نامه هیئت دولت از اوایل سال جاری (۱۳۲۹) و به منظور بهره برداری از کارخانه های جدید چای سازی و توسعه و بهبود محصول چای و استخدام متخصصین مربوطه و تعلیم فنون لازم به کشاورزان و باغداران و تشویق آنان به منظور توسعه چایکاری و فروش چای و هر گونه عملیات بازرگانی مجاز که برای پیشرفت نظریات شرکت مفید باشد؛ تشکیل گردیده است.
استفاده از کارخانه های ملی
چون ممکن بود بر اثر عدم خرید چای ساخته شده به صاحبان کارخانه های ملی لطمه وارد آید لذا شرکت چای از (مدیران) کارخانه های چایی که حاضر شدند در قبال اجرت ساخت، کارخانه های خود را در اختیار شرکت گذارند استفاده نمود. این تصمیم عملی گردید و کلیه کارخانه های چای سازی طبق قرارداد های منعقده، برگ سبز چای تحویلی چایکاران به کارخانه را خشک کرده تحویل شرکت چای سازمان برنامه دادند.
چایکاران چه می گویند
یکی از چایکاران که تحصیلات خوبی دارد و سال ها در تهیه چای داخلی زحمت کشیده به خبرنگار ما گفت به طور کلی تا امروز در دو استان گیلان و مازندران ۹۰۰۰ هکتار زمین چایکاری هست که ۳۸۰۰ تن محصول سالانه شان می باشد. از این میزان در سال گذشته ۲۷۰۰ تن به وسیله کارخانه های دولتی و ملی خشک و آماده فروش شده و هزار تن دیگر که مزارع چایکاری در حوالی کارخانه های چای نبوده و چایکار دسترسی به آن ها نداشته با دست و فرهای محلی تهیه و به بازار عرضه شده است.
اساسا به طوری که دکتر رمن (متخصص چای هندوستان که در دوران رضا شاه به شمال آمد) اظهار می-داشت می توان سطح محصول را تا ۱۵۰۰۰ تن و حتی بیش تر بالا برد و اگر روزی با داشتن کارخانه های چای خشک کنی و کمک زارعین از لحاظ فنی و مالی موفق شویم این برنامه را عملی کنیم نه تنها مصرف چای داخلی کشور که سالی از ۸۰۰۰ تن بیشتر نیست تامین می کنیم بلکه موفق می شویم مقدار هنگفتی نیز به ممالک هم جوار چای صادر کنیم. ولی این برنامه و فکر تا زمانی که دولت کارخانه هایی در مناطق چایخیز دایر نکند عملی نبوده و از روزی که زارع چای دید کارخانه در محلش تاسیس شده بلافاصله سطح کشت را بالا برده و از این راه ۱۰۰ هزار نفر کارگر و زارع مشغول به کار شده و سبب بالا رفتن سطح زندگی و ثروت این دو استان خواهد شد.
پس از به کار افتادن کارخانه ها لازم است تشکیلاتی غیر از بانک کشاورزی که سود وام هایش از صدی بیست و چهار تجاوز می کند و به علاوه در اثر وجود مقررات سنگین امکان مساعدت به کشاورزان را ندارد به وجود آید که به چایکاران مساعده بیش تری داده و از این راه آن ها را تشویق به ازدیاد کشت نمایند.
وسایل کشت و کار چای بایستی به وسیله موسسات بزرگ دولتی یا خصوصی تهیه شده و از لحاظ فنی کمک های لازم به وسیله متخصصین خارجی به عمل آید.
هم چنین دولت با محدود کردن سهمیه، تدریجا از ورود چای خارجی کاسته و چای داخلی را جانشین آن سازد.
در سال گذشته بی اغراق بهترین چای شمال خریداری شد که از حیث مرغوبیت بی نظیر است و اگر این برنامه ادامه پیدا کند امید است موفقیت زیادی پیدا شود.
با این حال زارعین چای چندین میلیون تومان از شرکت چای طلبکار می باشند که متاسفانه محلی برای پرداخت مبلغ مزبور وجود نداشته و وزارت دارایی از محل سود بازرگانی که از ورود چای خارجی گرفته می شود به عنوان وام به بانک کشاورزی مبلغ ۵ میلیون تومان را به سازمان برنامه داده و از این جهت چایکاران در مضیقه مانده اند.
(برگرفته از مقاله مندرج در روزنامه اطلاعات روز شنبه ۱۱ آذر ۱۳۲۹)
در زمان جنگ جهانی دوم صدور هر نوع چای از هندوستان به خارج ممنوع بوده از این جهت چای داخله به خوبی مصرف پیدا کرده خریدار داشت. به علاوه در اثر این که کنترل وزارت کشاورزی نیز از بین رفته بود؛ باغداران دیگر توجهی به کیفیت چای نکرده و همه درصدد ازدیاد محصول بودند.
