جهان اقتصاد وضعیت صنعت چای در نیمه نخست سال ۹۵ را بررسی کرد
سید محسن سنجری-کارشناس صنعت چای-داستان چای معمولا با این مقدمه تکراری شروع می شود: چای محصولی بود که محمد میرزای چایکار با فداکاری فراوان آن را از هندوستان به ایران آورد تا با کشت و تولید آن تا حد بی نیازی سبب شود ارز کشور بابت برگ درختی به خارج نرود. اما پس از گذشت بیش از ۱۰۰ سال اکنون یک منظره را می بینیم. واردات و واردات و واردات و آن هم با چه مبالغی.
شکی نیست که محدودیت سطح کشت چای و عدم هماهنگی میزان تولید داخلی با نیاز مصرفی کشور یکی از عوامل موثر در این زمینه بوده است. اما از این هم نمی شود گذشت که در همان سطح محدود بایستی از سرمایه های صرف شده و نیرو و شوق عوامل فعال در این حوزه حمایت معقول به عمل آید.
در این نوشتار قصد دارم به بررسی وضعیت تولید، صادرات و واردات چای کشور در نیمه نخست سال جاری و مقایسه آن با شش ماه نخست سال ۱۳۹۴ بپردازم.
تولید
معمولا تولید چای با جوانه زدن بوته های چای از ابتدای اردیبهشت هر سال آغاز می شود و شش ماه (تا پایان مهر ماه) ادامه پیدا می کند. این یکی از تفاوت های مهم چای با دیگر محصولاتی است که از سیاست خرید تضمینی تبعیت می کنند. محصولات دیگر مانند گندم و چغندر یا ذرت محصول معینی دارند که در زمان مشخصی می رسد و برداشت می شود؛ اما وضعیت چای مشخص نیست. چون آن چه این گیاه از آن تشکیل شده برگ سبز است و آن چه از آن برداشت می شود نیز برگ سبز است. بنابراین باید این طور گفت که دولت شش ماه با محصول چای زندگی می کند. هر حادثه ای، هر افزایش یا کاهش محصولی به واسطه حوادث طبیعی و غیر طبیعی بر جریان خرید تضمینی اثر می گذارد و آن را دچار تنش می کند.
با این حال درسال ۱۳۹۵ به دلیل مناسب بودن نزولات آسمانی و اجرای عملیات هرس در باغ های چای در دو سال قبل و مصرف مطلوب کودهای مغذی شاهد افزایش بی سابقه محصول بودیم. چندان که مقدار تولید به بالاترین حد از سال ۱۳۸۹ تاکنون و به عدد۱۴۰ هزار تن برگ سبز چای رسید. این رقم معادل تولید ۳۱۵۰۰ تن چای خشک است. درسال ۱۳۹۴ مقدار تولید برگ سبز حدود ۸۷ هزار تن و تولید چای خشک حدود ۲۰هزار تن بود.
افزایش تولید امسال می تواند نوید بخش رونق اقتصادی چای و پایداری مناطق روستایی باشد.
واردات
با توجه به این که نیاز اصلی کشور به چای از طریق واردات تامین می شود. بنابراین ابتدا به بررسی آمار آن می پردازیم.
طبق اعلام گمرک ایران درشش ماه نخست سال ۱۳۹۵ حدود ۱۲۷۴۳ تن چای به ارزش ۵۸٫۷ میلیون دلار از کشور های مختلف وارد شده است. این یعنی ما هر کیلوگرم چای خارجی را به طور متوسط ۴٫۶ دلار خریده ایم.
هند با ۶۱۰۰ تن، سری لانکا با ۵۳۷۵ تن و کنیا با ۵۴۴ تن رتبه های اول تا سوم را در اختیار دارند. البته با توجه به این که کشورهای هند و سری لانکا از اصلی ترین کشورهای تولید چای هستند با چیز عجیبی مواجه نیستیم. اما نگاهی به آمار واردات شش ماه سال گذشته بیندازیم. بر اساس آمار گمرک ایران در شش ماه اول سال ۱۳۹۴ اندکی بیش از ۲۴۰۰۰ تن چای به ارزش ۱۱۴ میلیون دلار وارد کشور شد. یعنی سال گذشته قیمت چای وارداتی به طور متوسط کیلویی ۴٫۷۵ دلار بوده است. بنابراین هم در میزان واردات هم در قیمت و ارز پرداختی کاهش زیادی اتفاق افتاده است. با این که کاهش ۵۰ درصدی واردات از این آمار هویدا است اما مشخص نیست آیا در مسیر واردات اشکالی ایجاد شده یا افزایش تولید و مصرف چای داخلی باعث این کاهش شدید واردات بوده است. در سال گذشته ایران از هند ۱۱۴۵۰ تن چای به قیمت کیلویی ۴٫۶ دلار، از سری لانکا ۸۸۲۴ تن به قیمت کیلویی ۵ دلار و از امارات عربی متحده ۱۲۳۴ تن چای به ارزش ۴٫۵ دلار وارد کرد. اما امسال از امارات فقط ۱۵۱ تن چای وارد شده است.
مقدار واردات چای سبز در سال ۹۵ حدود ۱۱۵ تن است که از چین و هند وارد شده اند. در سال ۱۳۹۴مقدار واردات چای سبز ۲۶۸ تن بود که در این بخش هم شاهد کاهش واردات در مدت مشابه هستیم.
از نکات قابل توجه در آمار واردات شش ماه نخست سال ۹۴ و ۹۵ ذکر بندر آزاد چابهار در قسمت مبدا ورود است. در حالی که قاعدتا باید این چای ها با عنوان کشوری که چای را به این بندر آورده ثبت می شد. مورد دیگر ورود چای از کشور اسلواکی در سال ۱۳۹۴ به میزان ۳۱٫۵ تن به قیمت بسیار گران هر کیلو ۵٫۵ دلار است. صرف نظر از این که اسلواکی اصلا چایکاری ندارد و تنها یک شرکت هندی بر بازار چای این کشور تسلط دارد باز جای این سئوال است که ما به چه علت از اسلواکی آن هم با این قیمت گزاف چای وارد کرده ایم. اگر چای وارد شده از اسلواکی در اصل هندی است؛ کشور هند هم به ما نزدیک تر است هم در فروش چای به ما مشتاق تر.
از نکات مهم دیگر قیمت خرید چای وارداتی است که هم در سال ۱۳۹۴ هم ۹۵ رقم های بسیار بالاتری از عرف جهانی را نشان می دهد. در حال حاضر قیمت جهانی چای طبق شاخص سازمان فائو حدود ۲٫۸ دلار به ازای هر کیلو است. البته بخش اعظم چای سیاه تولیدی در جهان از نوع سی تی سی است که قیمت ان کمتر از چای ارتدوکس است که بخش اعظم چای وارداتی ما را هم تشکیل می دهد. با این حال قیمت های اعلامی توسط سازمان چای هند و سری لانکا با قیمت های ثبت شده در گمرک هم خوانی ندارد. به طور مثال سازمان چای هند، قیمت چای فروخته شده به ایران را ۳٫۸۴ دلار اعلام کرده است.
آخر از همه این که طی سفری که چند سال قبل رئیس هیئت مدیره اتحادیه تولید کنندگان، بازرگانان و صنایع بسته بندی چای کشورمان به دعوت سازمان چای هند به این کشور داشتند؛ در مقدمه کتابی که به این مناسبت رونمایی شد نوشتند که «بالغ بر ۱۰ سال طرف های تجاری هند و سیلان را به سرمایه گذاری در بازار ایران ترغیب نمودم و دوستان سری لانکایی پیام خیرخواهانه اینجانب را دریافت کردند...اکنون برآنم تا دوستان هندی خود را نیز به این مهم تشویق نمایم» (راهنمای چای هند و ایران. صفحه ۱۶)
از آماری که ذکر کردم مشخص می شود هند پس از مدت طولانی که بازار چای ایران در اختیار سری لانکا بود موفق به پیشی گرفتن از رقیب خود شده است. این نکته با توجه به وضعیت مبهم آینده صنعت چای هند که با چالش کاهش قیمت جهانی چای، ورود رقبای جدی مانند کنیا و بالا رفتن هزینه تولید و کاهش مصرف چای در این کشور رو به روست؛ حائز اهمیت و درخور بررسی است. سیاست صادرات چای هند از فروش مقدار زیاد به چند کشور به فروش مطمئن و تضمین شده چای (ولو در مقادیر کم) به بازارهای هدف تغییر یافته است. خصوصا کشور ما که از مصرف کنندگان و طبعا خریداران اصلی چای در جهان است و به عکس دیگر خریداران چای هند که به شرط کاهش قیمت از آن چای می خرند؛ مشتری خوبی برای چای هند به شمار می آید.
صادرات
اما صادرات چای از ایران که با توجه به محدودیت تولید و واردات چای با قیمت های گزاف کمی غریب می نماید. نگاهی به آمار گمرک نشان می دهد در شش ماه اول سال ۱۳۹۵ مقدار ۳۹۸۷ تن چای به ارزش ۵٫۲ میلیون دلار صادر شده است. یعنی ما با قیمت متوسط کیلویی ۱٫۳ دلار چای صادر کرده ایم.کشور های تاجیکستان با خرید ۱۲۵۵ تن چای به قیمت کیلویی ۱ دلار، ازبکستان با خرید ۹۹۴ تن به قیمت کیلویی ۱٫۵ دلار، ترکمنستان با ۴۷۳ تن به قیمت کیلویی حدود ۱٫۵ دلار و افغانستان با ۲۳۵ تن به قیمت کیلویی ۱٫۴ دلار در رتبه های اول تا چهارم هستند. اکثر چای صادراتی ما (به استثنای چای های کیسه ای) با این قیمت فروش رفته اسست. جز چای صادراتی به کشور ترکیه که مقدارش ۲۳۰ تن و قیمتش کیلویی ۳٫۱ دلار است.
اما معما این جا است که در سال ۱۳۹۴ و در شش ماه اول آن کشورمان ۱۲۰۴۴ تن چای به ارزش ۱۹٫۵ میلیون دلار صادر کرد. یعنی کیلویی ۱٫۶ دلار.
در سال ۱۳۹۴، کشورهای ترکیه با خرید ۷۸۵۸ تن چای به قیمت کیلویی ۱٫۹۲ دلار، تاجیکستان با خرید ۷۵۸ تن چای به قیمت کیلویی ۱٫۱ دلار، عراق با خرید ۵۰۵ تن چای به قیمت کیلویی ۱ دلار و روسیه با ۴۶۹ تن (کیلویی ۱ دلار) مهم ترین خریداران چای ایران بودند. شگفت آن که در سال ۱۳۹۴ مقدار ۴۲۸ تن چای به قیمت کیلویی ۸۰ سنت به هندوستان صادر شد. قیمت چای صادراتی به ازبکستان (۴۱۱ تن) کیلویی ۱ دلار و آلمان (۳۹۷ تن ) کیلویی ۷۸ سنت بوده است. این در حالی است که فروش چای به قیمت های کیلویی ۴۰ سنت نیز در آمار گمرک قابل مشاهده است.
اکنون این سئوال مطرح می شود که اولا این کاهش بی سابقه صادرات (با توجه به تولید فراوان سال جاری) نشانه چیست؟ آیا می توانیم با افتخار آن را نشانه افزایش مصرف چای داخلی در کشور بدانیم؟
ثانیا فروش چای با قیمت های حدود یک دلار چه توجیهی دارد و اساسا چگونه ممکن است.؟ برخی می گویند چای های صادراتی ایران تنها چای عبوری است. یعنی با واسطه ایران از کشور مبدا به مقصد می رسد که قیمت های ثبت شده در مبادی ورودی (حدود ۴٫۶ دلار) و خروجی (حدود ۱٫۱ دلار) چنین مطلبی را تایید نمی کنند.
اما اگر چای صادراتی از تولید خودمان است پس این قیمت های بسیار نازل را چگونه باید توجیه کرد؟ آن چه که مسلم است هیچ ارزانی بی حکمت نیست و این چای ها (به استثنای معدودی) نمی توانند از چای های با کیفیت باشند. با این همه و با توجه به قیمت های خرید تضمینی چای در سال ۹۴ (هر کیلو چای درجه ۲ کیلویی ۱۲۱۰۰ ریال) و امسال (هر کیلو چای درجه ۲ کیلویی ۱۳۷۳۴ ریال) و این که هر کیلو چای خشک از ۴٫۴۵ کیلوگرم برگ سبز به دست می آید؛ هیچ هم خوانی بین قیمت تمام شده چای تولید سال و چای های صادراتی نمی بینیم. بنابراین تنها پاسخ این سئوال این است. با توجه به پرداخت بخش اعظم بهای برگ سبز چای به وسیله دولت در واقع قیمت تولید چای خیلی کمتر تمام می شود؛ آن قدر که بشود آن را صادر کرد و حتی به کشوری مانند ترکیه که تعرفه واردات چای آن ۱۴۵ درصد قیمت است؛ صادر کرد و این تعرفه را بی اثر ساخت. در واقع دولت به طور غیر مستقیم در حال پرداخت یارانه صادراتی است. اما چرا باید این یارانه به مصرف کننده خارجی برسد و چرا چایی که برای تولید آن در داخل زحمت ها کشیده می شود در داخل به همین قیمت ها به فروش نرسد. در حال حاضر قیمت یک کیلو چای خارجی در بازار به طور عمده کیلویی ۲۵۰۰۰۰ ریال و در بسته بندی در مرز ۴۰۰۰۰۰ ریال است.
درسال ۱۳۹۵ به دلیل مناسب بودن نزولات آسمانی و اجرای عملیات هرس در باغ های چای در دو سال قبل و مصرف مطلوب کودهای مغذی شاهد افزایش بی سابقه محصول بودیم. چندان که مقدار تولید به بالاترین حد از سال ۱۳۸۹ تاکنون و به عدد۱۴۰ هزار تن برگ سبز چای رسید. این رقم معادل تولید ۳۱۵۰۰ تن چای خشک است. درسال ۱۳۹۴ مقدار تولید برگ سبز حدود ۸۷ هزار تن و تولید چای خشک حدود ۲۰هزار تن بود.
