میلاد صادقی- پژوهشگر حقوق هوافضا
مساله استنادپذیری و استفاده از گزارش نهایی بررسی ایمنی سوانح هوایی در دعاوی حقوقی، یکی از مسائل بسیار مهم صنعت هوانوردی است که سابقه آن در حقوق ایالات متحده آمریکا به چندین دهه میرسد. قضاوت ارزشی درباره این موضوع به جد از حوصله این یادداشت خارج است، ولی اشاره به رویکرد قوانین و مقررات کشورها و همچنین موضع سازمان بینالمللی هواپیمایی کشوری (=ایکائو) میتواند گام نخست در طرح و شناسایی مساله باشد.
میدانیم که بررسی و تحقیق ایمنی (=فنی) بر روی سوانح هوایی، موضوعی است که در ماده ۲۶ کنوانسیون هواپیمایی کشوری بینالمللی (۱۹۴۴)، موسوم به پیمان شیکاگو، ترسیم شده است. به طور کلی بر بنیاد ضمیمه (=انکس) سیزدهم پیمان شیکاگو و قوانین و مقررات بسیاری از کشورها، حقایق، تحلیلها، نتایج و توصیهنامههای بررسی ایمنی، سرانجام در قالب «گزارش نهایی سانحه هوایی» (final report of air accident)، به اطلاع عموم میرسد. ولی آیا این گزارش نهایی را میتوان در مراجع قضائی یا اداری برای احراز مسئولیت یا تقصیر مورد استفاده و استناد قرار داد؟
-در آمریکا بر مدار قانون فدرال، هیچ بخشی از گزارش «هیئت ایمنی حمل و نقل ملی» که مربوط به یک سانحه یا بررسی سانحه باشد، در دعوای مدنی برای خسارات ناشی از موضوعی که در گزارش ذکر شده است، به عنوان ادله (=مدرک) نمیتواند قبول گردد یا استفاده شود.
-در اتحادیه اروپا، دولتهای عضو سوانح هوایی را بر بنیاد «مقرره مربوط به بررسی و پیشگیری از سوانح و حوادث در هواپیمایی کشوری» (۲۰۱۰)، مورد بررسی و تحقیق ایمنی قرار میدهند. با اینحال در متن یادشده، هیچ مقرره صریحی مبنی بر ممنوعیت استفاده از گزارش نهایی در دادگاه وجود ندارد. ولی مشکل اینجاست که هدف و مقصود صریح گزارش نهایی، پیشگیری از سوانح آتی و عدم انتساب سرزنش یا مسئولیت است، چه در غیر این صورت جمع آوری اطلاعات ضروری برای پیشگیری از سوانح آتی، ناممکن یا بسیار دشوار میشود.
به هر روی بر اساس پژوهشی که اخیراً به کمیسیون اروپا ارایه شده است، درحال حاضر رویه دولتهای عضو اتحادیه در خصوص استفاده از گزارشهای بررسی ایمنی در تحقیقات قضائی، مختلف و ناهمسان است ولی مشخص نیست که آیا این اختلاف در رویه بر کیفیت بررسی ایمنی نیز اثرگذار است یا نه. به همین دلیل این پژوهش پیشنهاد داده است که رویههای مختلف دولتهای عضو درباره استفاده از گزارشهای بررسی ایمنی در تحقیقات قضائی و اثرات و پیامدهای آن، از منظر تطبیقی، مطالعه و بررسی گردد.
با اینکه رویکرد حقوق مشترک اروپایی مبهم به نظر میرسد، ولی موضعِ ایکائو، شفاف و بسیار نزدیک به رویکرد حقوق ایالات متحده آمریکا است. ایکائو در پیوست دومِ ضمیمه سیزدهم پیمان شیکاگو، به دولتها توصیه میکند که به منظور ایجاد محدودیت در استفاده از گزارش نهایی برای مقاصدی جز پیشگیری از سوانح و حوادث، یکی از سه راه حل ذیل را در نظر بگیرند:
-برای مقاصدی جز پیشگیری از سوانح و حوادث هوایی، بررسی جداگانهای را ترتیب دهند، یا
-میان بخشهای مختلف گزارش نهایی تمایز نهند، بدین نحو که استفاده از اطلاعات واقعی مندرج در آن را تجویز کنند ولی مانع استفاده از بخشهای مربوط به آنالیز، نتایج و توصیهنامهها برای انتساب سرزنش یا مسئولیت گردند، یا
-مانع استفاده از گزارش نهایی به عنوان مدرک در دعاوی جهت انتساب سرزنش یا مسئولیت شوند.
راه اخیر در ویرایش دوم قانون نمونه ایکائو راجع به سازمان بررسی سانحه، دیده میشود. گفتنی است که ویرایش دوم این قانون تا ماه مارس ۲۰۱۷، به شکل نهایی تصویب نشده است.