نیما فردوسی-گروه فرهنگی
خرگوش‌ها و مارهای بوآ نوشته فاضل اسکندر، شاعر و نویسنده اهل آبخاز است. او از پدری ایرانی و مادری از آبخاز متولد شد. پدرش از قربانیان طرح مهاجرت اجباری استالین بود. وی به ایران اخراج شد، به یکی از اردوگاه‌های کار اجباری فرستاده شد و پس از سپری کردن ۱۹ سال، در نهایت سال ۱۹۵۷ همانجا درگذشت. فاضل در این زمان نه سال داشت و با خانواده مادرش در آبخاز بزرگ شد. او تحصیلات خود را در انیستیتو ادبیات ماکسیم گورکی به پایان رساند و فعالیت ادبی خود را با روزنامه‌نگاری و سپس داستان‌نویسی آغاز کرد. با پیوستن به جنبش نثر جوان روزهای موفقیت و شهرت او آغاز شد. در سال درگذشتش – ۲۰۱۶ - اولین اثر او با نام آرامگاه لنین که مجموعه منتخبی از داستان‌هاست به فارسی ترجمه شد و یک سال پس از آن کتاب حاضر با نام خرگوش‌ها و مارهای بوآ.
کتاب خرگوش‌ها و مارهای بوآ داستان دو جامعه مرتبط با هم را روایت می‌کند: جامعه مارهای بوآ شکارچیان جنگل و جامعه خرگوش‌ها که طعمه آنها می‌شوند. هر کدام از این جوامع برای خود ساز و کاری منحصر به فرد دارند. مارها برای شکار کردن قواعد و قوانین و رسومی دارند و خرگوش‌ها برای شکار شدن. برای مارها شکار کردن خرگوش اعتبار و شأن اجتماعی می‌آورد و برای خرگوش‌ها شکار شدن و طعمه مار شدن سرنوشتی محتوم است که باید با آغوش باز آن را بپذیرند. همه چیز خوب پیش می‌رود تا روزی از روزها خرگوشی به نام اندیشمند به اصل توانایی هیپنوتیزم مارها شک می‌کند. قاعدتا این شک باید خبر خوبی باشد و حکومت خرگوش‌ها را بی‌اندازه خوشحال کند، اما مساله مهم این است که نظام ایدئولوژیک حاکم در میان خرگوش‌ها تماما بر حول هیپنوتیزم و شکار شدنشان به دست مارها استوار شده است و اگر قرار باشد خرگوش‌ها بتوانند به این مساله شک کنند در سرزمین خرگوش‌ها سنگ روی سنگ بند نمی‌شود.
درون‌مایه اصلی کتاب خرگوش‌ها و مارهای بوآ پرداختن به این نکته است که آیا واقعا مقصر تمام نابسامانی‌ها و ظلم‌هایی که در جوامع وجود دارند، حکومت و حاکمانی بی‌رحم و سنگدل هستند؟ آیا تک تک افراد این جامعه در این میان نقشی ندارند؟ افرادی که با تزویر و ریا، منفعت طلبی و طمع قدرت شبانه روز تلاش می‌کنند خود را نزدیک‌تر به حلقه قدرت تعریف کنند در این میان تاثیرگذار نیستند؟ همچنین از دو شگرد حکومت‌های خودکامه سخن می‌گوید. یکی اینکه پیروزی و خوشبختی خرگوش‌ها را بر تولید مثل استوار کند. به این شکل که اگر مارها در یک روز دو خرگوش را شکار کنند، و جامعه خرگوش‌ها دو فرزند به دنیا بیاورد، انگار از ابتدا هیچ خرگوشی شکار نشده. اما اگر جامعه خرگوش‌ها سه فرزند بیاورد چه؟ اگر ده فرزند بیاورد که دیگر پیروزی قاطعی برایشان خواهد بود. شگرد دیگر ترویج احساس گناه است. حکمرانی بر جامعه‌ای که افراد در آن احساس گناه می‌کنند احتمالا کاری بسیار ساده‌تر است. از این افراد به سادگی می‌توان در جهت منافع حکومت سواستفاده کرد.
کتاب‌هایی از این دست کم نیستند اما تعداد خیلی کمی از آنها آثار جاودان ادبیات داستانی شده‌اند. احتمالا بهترین نمونه قلعه حیوانات اثر جورج اورول باشد. روایت جامعه‌ای که حیات خود را با پایه‌ای‌ترین مفاهیم سیاسی پذیرفته شده و مقدس دنیای امروز مانند برابری آغاز می‌کند. تمام اعضای جامعه از دستاورد بزرگ خود، از انقلابی که با تلاش تک تک آنها موفق شد مسرورند و غرق در رویاپردازی برای آینده‌ی این مدینه فاضله. آنها در خیال سهیم بودن در سرنوشت خود، بیش از پیش سعی و تلاش می‌کنند و از جان و دل برای موفقیت جامعه‌شان مایه می‌گذارند. اما این فضای نوظهور، این جامعه که از اربابان زورگوی دیروز خالی شده، حال جای خالی دارد برای اربابانی سراسر جدید که با منحرف کردن قانون، روح نوپای برابری و آزادی را در جامعه بکشند. اربابان جدید از خلا قدرت بوجود آمده استفاده می‌کنند و پایه‌های یک نظام خودکامه را برپامی‌دارند. قلعه حیوانات تصویری‌ست از زوال یک جمهوری نوپا به خفقانی که آن را تا سیاه‌ترین دیکتاتوری‌ها پیش می‌برد. منتقدان خرگوش‌ها و مارهای بوآ را نسخه روسی قلعه حیوانات می‌دانند.
سوال مهمی که در این میان می‌شود پرسید این که چرا حیوانات؟ چرا مزرعه یا جنگل؟ چرا داستان در شهر و کشوری و با سیاستمداران و مردمی واقعی رخ ندهد؟ به عقیده من این فاصله‌گذاری کمک می‌کند بدون درگیر شدن احساسات و پیش‌داوری‌هایمان با موقعیت داستانی روبرو شویم. شاید اگر درباره شکل‌گیری یک سیستم حکومت شورایی لیبرال یا جمهوری در کتابی بخوانیم، بلافاصله و به صورت ناخودآگاه آن را با حکومت‌های محبوب، منفور یا محتوم خود مقایسه کنیم و احساسات سیاسی ما بر قضاوتمان تاثیر گذارند. ولی وقتی درباره امپراطوری خرگوش‌ها و پادشاهشان صحبت شود، طبعا بی هیچ پیش‌داوری قبلی پذیرای داستان می‌شویم.
کتاب ترجمه روان و خوش‌خوانی دارد و بسیار خوب خواهد شد اگر باقی آثار فاضل اسکندر نیز توسط همین نشر و مترجم منتشر شوند. این کتاب توسط نشر افق و به ترجمه آبتین گلکار در۲۲۱ صفحه منتشر شده و قیمت آن ۱۵ هزار تومان است.
