بررسی یک پدیده مهم کشاورزی توسط مرکز پژوهشهای مجلس
گروه امورزیربنایی-با وجود اینکه نزدیک به ۷۰ درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته است اما «بحران آب» در بسیاری از کشورهای جهان از جمله کشورهای واقع در کمربند خشک زمین مثل ایران، روز به روز ابعاد پیچیده تری به خود می گیرد.
به گزارش جهان اقتصاد، با توجه به اهمیت مسئله آب و بحران در این حوزه، مرکز پژوهشهای مجلس گزارشی با عنوان «آب مجازی؛ بررسی تجارب و مطالعات انجام شده در ایران و جهان» منتشر کرده است.
بر اساس این گزارش، پیشرفت و توسعه بشر به همراه رشد جمعیت و افزایش تقاضا ازیکطرف و محدودیت عرضه منابع طبیعی از طرف دیگر باعث شده است، استفاده بهینه و مناسب از این منابع از اهمیت زیادی برخوردار باشد.
در بخشی از این گزارش آمده است: رویکرد تجارت آب مجازی بهعنوان رویکردی که به نهاده آب در تولید و مصرف کالاهای مختلف اهمیت میدهد تقریباً دو دهه است که معرفیشده و موردبحث قرار میگیرد. این رویکرد به این موضوع میپردازد که به ازای کالاهایی که تولید یا مصرف میشود چقدر منابع آب استفادهشده است. بر اساس این مفهوم، بحث تجارت آب مجازی اهمیت پیداکرده و کشورها به این موضوع علاقهمند شدهاند که بدانند در تجارت کالاهای کشاورزی و صنعتی که انجام میدهند چه میزان آب صادر و یا چه میزان آب وارد میکنند؟ همچنین چقدر در تأمین امنیت غذایی و تولید کالاهای موردنیاز داخلی خود به آبهای داخل کشورشان متکی هستند؟ بنابراین، در پاسخ به سؤالات مذکور، تجارت آب مجازی بهعنوان یکی از رویکردهای مدیریت منابع آب موردپذیرش قرار گرفت.
ازاینرو، این گزارش با این هدف منتشر شده که مشخص شود چه حجمی از منابع آب کشورها از طریق تجارت و بهصورت مجازی انتقال داده میشود. به عبارت دیگر، تجارت آب مجازی چقدر در مدیریت منابع آب نقش دارد و چه انتظاری میتوان از آن داشت؟ نتایج بررسی مطالعات انجام شده داخلی و خارجی در گزارش حاضر نشان داد که حجم تجارت شده آب مجازی سهم بسیار زیادی از کل منابع آب تجدیدپذیر ندارد، ولی برخی کشورها بر اساس آیندهنگری که دارند، درصد خودکفایی از آبهای داخلی را کاهش و به واردات محصولات آب بر کشاورزی رو آوردهاند.
بر اساس مطالعاتی که تاکنون در این زمینه صورت گرفته است، میزان صرفه جویی در منابع آب از طریق تجارت آب مجازی در ایران بین ۱۰ تا ۲۵ درصد کل منابع تجدیدپذیر سالیانه بوده است.
در این گزارش آورده است: باوجود این، استفاده از رویکرد تجارت آب مجازی بهعنوان یکی از روشهای مدیریت منابع آب مورد پذیرش اکثر محققین است و بر این نکته تأکید کردهاند و راهکارهای مختلفی برای دستیابی به آن بیان شده است.
اگرچه لازم است به میزان اثرگذاری آن در جلوگیری از بحران آب توجه شود. بر این اساس، لازم است یک بهینهسازی اقتصادی در مورد تجارت آب مجازی یا تراز بین صادرات و واردات آب مجازی با توجه به حفظ سطح درآمد تولیدکنندگان کالاها و خدمات، مسائل محیط زیستی و مسائل اجتماعی آن صورت گیرد تا بتوان تأثیرگذاری این ابزار را در کنترل بحران منابع آب افزایش داد.
طبق آمارهای بینالمللی، پیشبینی میشود تا سال ۲۰۲۵ میلادی، حداقل نیمی از مردم جهان با تنش آب و مشکلات ناشی از کمآبی مواجه شوند. این شرایط برای کشورهای واقعشده در نواحی خشک و نیمهخشک مانند ایران وخیمتر است.
آب مجازی ابزاری جدید در دنیا
در این گزارش آمده است: یکی از ابزارهایی که در دهه اخیر موردتوجه کشورهای جهان قرارگرفته است، تجارت آب مجازی است. آب مجازی مقدار آبی است که یک فرآورده کشاورزی یا تولید صنعتی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان مصرف میکند. صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرفشده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان بهعنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.
دو دیدگاه درباره آب مجازی
در این راستا میتوان با بهکارگیری مفهوم آب مجازی و با توجه به نقش نهاده آب در تولید، اصلاحاتی در ترکیب فعالیتهای مصرفکننده آب و نحوه تخصیص آب بین فعالیتها و محصولات به وجود آورد که به کاهش اتلاف منابع آب و افزایش راندمان آب منجر شود. طبق نظریههای تجارت بینالملل دو طرف تجارت با بهکارگیری اصل مزیت نسبی میتوانند از تجارت منتفع شوند. در مورد نهاده آب نیز میتوان از این اصل بهره جست. چنانچه ناحیهای دارای مزیت نسبی منابع آبی است، میتواند به تولید محصولات آببر بپردازد و با ناحیه دیگر که از این مزیت نسبی برخوردار نیست، مبادله انجام دهد. اما نکته قابلتوجه این است که در خصوص تجارت آب مجازی دو دیدگاه کلی وجود دارد. در دیدگاه اول تجارت آب مجازی میتواند جایگزین مناسبی بهجای انتقال بین حوضهای آب در کشورها باشد. بر این اساس، میتوان بهجای سرمایهگذاری برای انتقال فیزیکی آب، آن را بهصورت مجازی وارد یا صادر کرد که این روش ارزانتر از سرمایهگذاری در پروژههای بزرگمقیاس انتقال بین حوضهای آب است.
در تئوری تجارت آب مجازی، برای کاهش فشار بر منابع آب، به کشورهای کم آب توصیهشده که بهجای تولید موادغذایی از منابع آب داخلی، به واردات مواد غذایی مبادرت ورزیده و منابع آب داخلی را برای فعالیتهای تجاری پرسود اختصاص دهند.
در دیدگاه دوم خودکفایی نسبی و سرمایهگذاری برای امنیت غذایی بر تجارت آب مجازی اولویت دادهشده است. دلایل ارائه دیدگاه دوم این است که تجارت آب مجازی وضعیت اقتصادی آتی کشاورزان را نادیده گرفته و وابستگی درآمدی زارعین به کشاورزی را لحاظ نمیکند. از سوی دیگر، مشکلات به وجود آمده ناشی از بیکار شدن بخشی از جامعه بیشتر از منافع حاصل از تجارت آب مجازی است. بنابراین، از الزامات استفاده از ابزار تجارت آب مجازی برای مدیریت منابع آب آن است که به هر دوی دیدگاههای مشاوره شده در بالا توجه شود. برای مثال، اگر بر اساس رویکرد اول قرار است برای یک محصول مشخص، واردات جایگزین تولید شود، حتماً برای ایجاد اشتغال جایگزین و یا پیشنهاد یک محصول جایگزین با مصرف آب پایین، برنامهریزیشده باشد.