بررسی چرائی ناآمادگی شرکت های داخلی برای ورود به بازار روسیه
جواد رنجبر درخشی‌لر-کارشناس اقتصادی-تجارت ایران با روسیه، به طور مشخص صادرات ایران به روسیه، نماد و نمود بسیاری از ادعاها و فرضیه های تجاری ایران است. یکی از این فرضیه ها تاثیر بسیار زیاد سیاست خارجی در توسعه صادرات است.
حجم صادرات ایران به روسیه با در نظر گرفتن مجموعه عوامل و مسایل زیاد نیست. به عبارت دیگر سهم بیشتری از بازار روسیه باید به کالاهای ایرانی اختصاص می یافت. اما چنین نشده است.
زمانی که هواپیمای جنگی روسیه در مرز ترکیه سرنگون شد و رییس جمهور روسیه دستور تحریم ترکیه را صادر کرد یک امید بزرگ در ایران برای جانشینی در بازار روسیه ایجاد شد. پس از آن صدها جلسه درباره این بازار بزرگ برگزار شد؛ هزاران خبر و یادداشت نوشته شد اما در نهایت دستاورد عملی بسیار کم بود.
چندی بعد روابط روسیه و ترکیه بهبود پیدا کرد و موانع تجارت دو کشور از میان برداشته شد. این اتفاق چون آب سردی بر شعله کم فروغ تجارت با روسیه ریخت و بسیاری از فعالان این عرصه را ناامید کرد. اما بر اساس تجربه های تاریخی و نظریات علمی به نظر می رسد نه آن سرخوشی اولیه و نه این ناامیدی ثانویه چندان منطقی نبوده است، چرا که نقش و اهمیت سیاست خارجی بیش از حد منطقی ارزیابی شده بود.
بنابراین تجربه های اخیر درباره صادرات به روسیه فرضیه هایی را که نقش درجه اولی به سیاست خارجی در توسعه صادرات می دهد کم اعتبار می کند. تجربه روسیه به طور انتزاعی قابل تعمیم به سایر کشورها نیز هست. یعنی به فرض اگر روابط سیاسی ایران با کشورهای مختلف غربی بهبود یابد نیز توسعه صادرات به همان میزان بهبود (افزایش) نخواهد یافت.
روسیه یک بازار حدودا ۴۵ میلیارد دلاری در صنایع غذایی و کشاورزی دارد. ورود به این بازار برای بسیاری از شرکت های ایرانی از نظر فنی و مزیت های اقتصادی ممکن است. اما بخش بزرگی از این شرکت ها آمادگی کافی ورود به بازار را ندارند.
فقدان شناسایی دقیق بازار یا اتکا به روش های سنتی شناسایی مانند شنیده ها و نقل قول ها، عدم استفاده از آمار و ارقام دقیق، عدم شناخت قواعد منحصر به فرد بازار روسیه در کنار شناخت دقیق قوانین تجارت این کشور از جمله مهم ترین نمودهای ناآمادگی شرکت های ایرانی برای ورود به بازار روسیه است.
نکته بسیار مهم و معروف درباره بازار روسیه این است که بسیاری از افراد این بازار را مافیایی می دانند. مشاهدات تجربی نشان می دهد ضمن وجود تاریکی هایی در بازار روسیه که از دوره های گذشته برای تجار و دولتمردان روسی به ارث مانده است این بازار رقابتی است. یعنی با قیمت و کیفیت مناسب و عمل به تعهدات تجاری می توان سهم مناسبی از این بازار را به دست آورد.
بعد دوم ناآمادگی شرکت ها فقدان پویایی صادراتی در ایران است. پویایی صادراتی یعنی سرعت عمل در صادرات. به عبارت دیگر هر چه زمان تصمیم به صادرات و حرکت کامیون هایی که بار صادراتی را حمل می کنند کاهش یابد پویایی صادراتی افزایش می یابد. به عنوان مثال اگر بر اساس روش های درست و دقیق علمی به این نتیجه رسیدیم که می توانیم در سال ۱۰۰ تن سیب به روسیه صادر کنیم نباید فرصت و دقیقه ای را برای عمل از دست بدهیم. اما در ایران متاسفانه صادرات روند کندی است و ماه ها زمان صرف جلسات و بررسی ها و احتمالا روندهای اداری می شود. در اینجا نقش زیرساخت ها برجسته می شود. شرکت های تخصصی صادرات و صادرکنندگان متخصص و حرفه ای و شبکه حمل و نقل کارآمد و گمرکات سریع و شفاف و بی دردسر تنها سه عامل از مجموعه عوامل زیرساختی صادرات پویاست. متاسفانه کشور ما در هر سه و نیز در سایر مولفه های زیرساختی مشکلات جدی دارد. ایجاد وقفه در صادرات به هر دلیل مساوی با از دست دادن بازار است.
بعد سوم ناآمادگی شرکت ها برای صادرات مجموعه عواملی است که می توان نام آن را تنبلی صادراتی گذاشت. پویایی صادراتی زمانی است که تصمیم به صادرات گرفته شده است. شناخت اولین مرحله پویایی صادراتی است. تنبلی صادراتی به طور کلی فقدان عزم برای صادرات است. این عارضه زمانی به وجود می آید که شرکت ها اصلا به صادرات فکر نمی کنند در حالی که کالای صادراتی تولید یا تجارت می کنند.
بعد چهارم ناآمادگی برای ورود به بازار روسیه فقدان همگرایی در شرکت های ایرانی است.
در بررسی کالاهای وارداتی روسیه در همان نگاه اول می توان دانست که روسیه کالاهای قابل تولید در ایران را از کشورهای دیگر تامین می کند. در بررسی های ساده بازار روسیه این نتیجه حاصل می شود که تولیدکننده ایرانی نه آن قدر بزرگ است که خود به تنهایی سهمی از بازار را به خود اختصاص دهد و نه آن قدر همگرایی دارد که با هم افزایی نیروها بتواند سهم مناسب بازار را بگیرد.
بنابراین هیچ کدام از حدود ۸۵ کالای تولیدی ایران که سازمان توسعه تجارت برای بازار روسیه مناسب تشخیص داده تاکنون در حجمی قابل قبول (اقتصادی) به روسیه صادر نشده اند.
نگاهی به فهرست این کالا که از وسایط نقلیه تا سرم‌های مخصوص و انواع تابلوها و نفت و روغن‌های حاصل از مواد معدنی قیری غیرخام و فرآورده‌های آن تا گوجه فرنگی و مصنوعات از مواد پلاستیکی تا مواد غذایی و سنگ‌آهن و کنسانتره است نشان می دهد که صادرات به روسیه چه بخش بزرگی از اقتصاد ایران (و شاید کل اقتصاد ایران) را فعال می کند.
بنابراین به نظر می رسد به جای تاکید بیش از حد بر اهمیت سیاست خارجی در توسعه صادرات به آمادگی شرکت های ایرانی برای ورود به بازارهای جهانی نیز بیندیشیم.
