سهیل دلشاد* نقطه آغاز مطالعات هیتی شناسی به ماه جولای سال ۱۸۳۴ باز می گردد. در آن سال شارل تکسیه (Charles Texier) باستانشناس و معمار فرانسوی در جستجوی شهر باستانی پتِریا (Pteria) رهسپار آناتولی شد. وی در حوالی بغازکوی با بقایای یک محوطه باستانی مواجه شد و از نقوش حجاری شده موجود در محوطه نقاشی هایی تهیه نمود. این نقاشی ها نخستین منابع مطالعات هیتی را تشکیل می دهند. پس از نزدیک به چهار دهه در حالیکه از جای جای آناتولی و شمال سوریه نقوش و تصاویر مرتبط با تمدن هیتی ها به دست می آمد، در سال ۱۸۷۹ آشورشناس بریتانیایی آرچیبالد هنری سایس (Archibald Henry Sayce) در منطقه شمال سوریه و آناتولی شروع به جستجوی نقوش و آثار مشابه نمود. با کشف دو نقش حجاری دیگر در ازمیر وی متقاعد شد که تمامی این آثار در این گستره مرتبط به یک تمدن هستند. در سال ۱۸۸۰ وی در طی سخنرانی خود در انجمن باستانشناسی کتاب مقدس (The Society for Biblical Archaeology) در لندن اعلام نمود که تمامی آثار کشف شده در این گستره به هیتی ها که در کتاب مقدس نیز به آن ها اشاره شده تعلق دارند. اگرچه دو سال پیش تر از سخنرانی سایس، ویلیام رایت (William Wright) هم به این نتیجه رسیده و نتایج پژوهشش را در مقاله ای کوتاه منتشر نموده بود، اما صدای هنری سایس رساتر از وی بود و انعکاس جهانی یافت. ویلیام رایت دو سال بعد یعنی در سال ۱۸۸۴ کتابی را با عنوان “The Empire of the Hittites” منتشر نمود که این کتاب تبدیل به یک منبع پایه پژوهشهای هیتی شد. در حقیقت چیزی که این پژوهشگران را به انتخاب نام هیتی برای این تمدن سوق داد نه تنها نام مورد اشاره در کتاب مقدس یعنی ḥittîm بود، بلکه در متون اکدی و مصری که کمی پیش تر کشف رمز و برای پژوهشگران شناخته شده بودند نیز نام هیتی ها وجود داشت. نام هیتی ها در متون مصری به شکل Ḫt و در متون اکدی به شکل ḫattû در بازۀ زمانی بین قرن پانزدهم و اواخر قرن هشتم پیش از میلاد به کرات به چشم می خورد. در سال ۱۸۸۷ بایگانی دیپلماتیک مصر در تل العمارنه بدست آمد. در بین این متون یک نامه مربوط به دوره اخناتون فرعون مصر از سوی شوپّیلولیومَه (Šuppiluliuma) شاه هیتی به زبان اکدی و دو نامه به خط میخی ولی به زبانی ناشناخته که بین تَرخوندَردو (Tarḫundardu) شاه اَرزَوَه (Arzawa) و آمِن هوتپ سوم فرعون مصر جالب توجه می نمودند. از این رو که زبان این دو نامه برای پژوهشگران ناشناخته بود این زبان را اَرزوَن (Arzawan) نامیدند. در ۱۸۹۳ باستانشناس فرانسوی ارنست شانتر (Ernest Chantre) در بغازکوی دست به کاووشی آزمایشی زد و در طی این کاووش الواح متعددی به این زبان پیدا کرد. ۱۹۰۲ سالی بود که کنودسُن (J. A. Knudtzon) پژوهشگر نروژی با کار بر روی زبان دو نامۀ تل العمارنه به این نتیجه رسید که این زبان به خانوادۀ زبان های هندو اروپایی تعلق دارد. ولی به دلیل شکل نوشتاری این زبان به خط میخی، پذیرش این پژوهش برای دیگران دشوار بود و این نظر مورد توجه قرار نگرفت. سال ۱۹۰۶ سال مهمی برای پژوهشهای هیتی شناسی بود چرا که در این سال سلسله کاووشهای بغازکوی توسط انجمن شرقی آلمان (Deutsche Orient-Gesellschaft) تحت سرپرستی هوگو وینکلر (Hugo Winkler) پژوهشگر آشورشناس آلمانی آغاز شد و در این کاووشها حدود ۱۰۴۰۰ قطعه لوح بدست آمد. این الواح بعدها نقش بسیار مهمی را در کشف رمز و شناخت ساخت زبان هیتی ایفا نمودند. در طی این کاووشها بود که بغازکوی بعنوان پایتخت شاهان هیتی شناسایی شد. افتخار عنوان "پدر هیتی شناسی" اما به دانشمند آشورشناس اهل کشور چک تعلق یافت. بدریچ (فریدریش) هروزنی (Bedřich (Friedrich) Hrozný) در شهر لیسا (Lysá) در کرانۀ رودخانه اِلبِ (Elbe) در سال ۱۸۷۹ به دنیا آمد. وی به دلیل شغل پدرش که کشیش بود، تمایل به مطالعات مذهبی داشت. اما تحت نظارت پروفسور یوستین پرَشِک (Justin V. Prášek) در دانشگاه وین، مطالعات مقدماتی خود را در حوزۀ آشورشناسی انجام داد. هروزنی بعد از دریافت یک بورس تحصیلی به برلین به نزد فریدریش دِلیچ (Friedrich Delitzsch) رفت و در مدتی کوتاه شروع به کار بر روی الواح نمود. پس از چهارسال اقامت در برلین به دانشگاه وین بازگشت و کار خود را بر روی اقتصاد عهد باستان و روابط بین مصر و میان رودان متمرکز نمود. در سال ۱۹۱۳ انجمن شرقی آلمان از وی برای همکاری در کشف رمز الواح مجموعه وینکلِر دعوت بعمل آمد. در سال ۱۹۱۴ با شروع جنگ جهانی اول، هروزنی نیز به خدمت در ارتش امپراتوری اتریش-مجارستان خوانده شد. در ایام خدمت با موافقت افسر مافوق خود پژوهشهای خود را ادامه داد و حتی توانست به استانبول برود و الواح هیتی موجود در آنجا را مورد بررسی قرار دهد. وی در سال ۱۹۱۵ سر انجام در مقاله ای با عنوان "پاسخ به مشکلات زبان هیتی" اعلام نمود که زبان امپراتوری هیتی، یک زبان هندواروپایی است. در سخنرانی که هروزنی در انجمن شرقی آلمان داشت، جمله ای را تحلیل و ترجمه نمود و در این تحلیل و ترجمه نشان داد که این زبان یک زبان هندو اروپایی است. این جمله از قرار زیر بود: nu NINDA-an ēzzatteni wātar-ma ekutteni حال تلاش می کنیم خلاصه ای از تحلیلی که هروزنی بر روی این جمله انجام داده را به شکل ساده توصیف کنیم و واژگانش را با زبانهای امروزی مقایسه نماییم: نشانۀ اندیشه نگار NINDA به معنای "نان" است که در اصل به زبان سومری است ولی در زبان اکدی نیز بعنوان اندیشه نگار استفاده می شد. به این دلیل این اندیشه نگار برای پژوهشگران زبان های شرق میانه باستان آشنا بود. ēzzatteni فعل این جمله به معنای "خوردن" است. شناسۀ صرفی –teni شناسۀ دوم شخص جمع مضارع اخباری است که در فعل بعدی یعنی ekutteni نیز قابل مشاهده است. ستاک این فعل ed- "خوردن" را می توان با همانند آن در آلمانی "essen" و لاتین "edō" مقایسه نمود. wātar نیز به معنای آب است که میتوان آن را با "water" در انگلیسی و "wasser" در آلمانی مقایسه نمود. این جمله به این شکل ترجمه می شود: " شما نان خواهید خورد و آب خواهید نوشید." هروزنی دو سال بعد در سال ۱۹۱۷ کتابی تحت عنوان "زبان هیتی ها: ساختار و ارتباط آن با خانواده زبانی هندواروپایی " را منتشر نمود. این کتاب نخستین پژوهش نظام مند در دستور زبان هیتی به شمار می رود. با وجود استدلالات محکم هروزنی تا نزدیک به یک دهۀ بعد نیز بخشی از پژوهشگران زبانشناس از پذیرش نظر هروزنی در این زمینه دوری می کردند اما با پیشرفت دانش زبانهای باستانی میان رودان و شرق نزدیک اهمیت کار هروزنی بعنوان نقطه عطف پژوهشهای هیتی شناسی بیش از پیش روشن تر گردید. کار هروزنی تنها به این حوزه محدود نشد. وی تلاش نمود خطوط هیروگلیف موجود در آسیای صغیر را نیز بر پایۀ زبانهای هندواروپایی کشف رمز نماید. در سال ۱۹۳۴ وی به آسیای صغیر مسافرتهای زیادی نمود و از این کتیبه ها کپی برداری نمود. در خلال سالهای ۱۹۲۴-۱۹۲۵ هروزنی مجموعه ای غنی از اسناد به خط میخی از بازرگانان آشوری در کول تپه یافت و شروع به کار بر روی آنها کرد. این اسناد شرایط سیاسی و اقتصادی منطقه پیش از آغاز هزارۀ دوم پیش از میلاد را روشن می نمایند. هروزنی سپس تلاش نمود تا کتیبه های بدست آمده از موهنجودَرو (Mohenjo-daro) و محوطه های مشابه را کشف رمز نماید، اما فرضیات جسورانۀ وی در این زمینه مورد پذیرش همگان قرار نگرفت. سپس کتیبه های محوطۀ کنوسوس (Knossos) در جزیرۀ کِرِت نظر وی را جلب نمود. اما بسیاری از کتیبه های یافت شده در آن محوطه در زمان پژوهشهای وی منتشر نشده بودند و بنابراین کار وی بر روی این کتیبه ها بسیار دشوار شد و ناتمام ماند. کارهای پژوهشی وی در بخش بزرگی از عمرش بر روی آسیای غربی و جزیره کرت و هند تحت عنوان کتاب "تاریخ کهن آسیای غربی، هند و کِرِت" منتشر شد و این کتاب در سال ۱۹۴۷ جایزۀ دولتی کشور چکسلواکی سابق را از آن خود کرد. * دانشجوی دکتری ایرانشناسی دانشگاه برلین منابع: Beckman, Gary (1996), “The Hittite Language and Its Decipherment”, in Bulletin of the American Schools of Oriental Research, Vol. 31, pp.13-30. Collis, J. Billie (2007), The Hittites and their World, Society of Biblical Literature, Atlanta, pp. 1-21. Myres, L. John (1953), “Bedřich Hrozný: ۱۸۷۹-۱۹۵۲” in Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 53, p.89.