با وجود این‌که در سال ۶۲ مجلس محترم شورای اسلامی، قانونی را با عنوان بانکداری اسلامی بدون ربا را تصویب نمودند، متاسفانه هنوز این قانون به طور کامل اجرایی نشده و بخش‌هایی از آن به دست فراموشی سپرده شد، علت آن چیست؟
واقعیت این است که مهم‌ترین رویکرد یا رویکرد غالب و رسمی‌در نظام جمهوری اسلامی‌ایران رویکرد "بانکداری بدون ربا" بوده است بر این اساس می‌توان گفت که تاکنون جهت‌گیری قوانین بانکداری در ایران و رویه‌ها و مقررات تعیین شده براساس موازین بانکداری اسلامی‌نبوده است. ایده "بانکداری بدون ربا" در واقع به معنی این است که واقعیت بانکداری متعارف، امری پذیرفته و قابل قبول و دارای آثار مطلوبی در جامعه است اما از آنجایی که این نظام براساس نظام حقوقی مبتنی بر ربا پایه‌گذاری شده، لازم است ربا را از روابط حقوقی حاکم بر عملیات بانکداری حذف کنیم .
این رویکرد اول بار توسط مرحوم شهید آیت ا... محمد باقر صدر در کتاب " البنک اللاربوی فی الاسلام " مطرح شده و اول بار در نظام جمهوری اسلامی‌ایران با تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا به اجراء در آمده است. بسیاری از صاحبنظران ذی‌نفوذ کشور معتقدند بانکداران باید به آن‌چه صحیح می‌دانند عمل کنند چنان‌چه به نحوِ کارشناسی و دقیق به بررسی ماهیت نظام بانکداری عرفی بپردازیم، می‌توان این فرضیه را مطرح و اثبات کرد که اساس نظام بانکداری عرفی بر پایه حاکمیت نرخ بهره قراردادی استوار است و قیمت پول یا نرخ بهره بر اساس عرضه و تقاضای آن در بازار پول و محاسبه هزینه فرصت آن به طور برون‌زا و یا درون‌زا تعیین می‌شود .
تجربه اجرای بانکداری بدون ربا در ایران نیز حاکی از آن است که عملیات بانکداری بدون ربا چندان به تغییر ساختار و ماهیت تصمیم‌گیری منجر نشده است. امروزه آن‌چه مشخص است صوری بودن عملیات در نظام بانکداری فعلی است با اندک بررسی و تحقیق در ماهیت قراردادهای مشارکتی و مبادله‌ای انجام شده در بانک‌های کشور می‌توان به حاکمیت نرخ‌های برونزای تسهیلات و سپرده‌ها اذعان نمود
البته بی انضباطی مالی، تورم و بی‌ثباتی عاملی برای عدم اجرای مناسب بانکداری اسلامی بدون ربا شده است.
روشنفکران آمریکایی به این نتیجه رسیدند که بحران بانکی آمریکا با گرایش به نظام بانکداری اسلامی قابل حل است، چرا در کشور ما که یکی از بزرگ‌ترین کشورهایی اسلامی‌هستیم بانکداری اسلامی‌اجرا نمی‌شود؟
دین مقدس اسلام ظرفیت‌های مختلف و قابل اتکایی را در زمینه‌های مختلف از جمله اقتصاد مهیا نموده است چنان‌که متولیان اقتصاد سرمایه‌داری نیز به حقیقت موضوع پی‌برده‌اند اما مسلمانان در تبین و عملیاتی نمودن این ظرفیت‌ها چندان موفق نبوده‌اند. برای اجرای بانکداری اسلامی ضمن تبین اصول بایست، بسترهای لازم نیز برای مواجهه با اقتضائات اقتصاد جهانی فراهم شود چنان‌چه در چارچوب نظام اسلامی و بر پایه موازین اقتصاد اسلامی بخواهیم نظام بانکداری ایجاد کنیم، مسأله به این راحتی نیست و لذا لازم است همه اجزا و ارکان و ساز‌و‌کارهای آن و همه روابط و تصمیم‌گیری‌هایِ مرتبط، براساس اصول و موازین اسلام طراحی و عملیاتی شود. به طور واضح، بر اساس این رویکرد، مشکلات نظام بانکداریِ عرفی در مسئله ربا منحصر نیست بلکه ما مسلمانان وظیفه داریم کلیه عملیات مالی و بانکی خود را براساس حذف ربا، حذف غرر، حذف غبن و حذف ظلم استوار کنیم. لذا رویکرد مهم در بانکداری اسلامی بر این ایده استوار است که تنظیم روابط متقابل و تعیین میزان برخورداری هریک از سپرده گذاران و سهامداران بر مبنای حق و عدل تنظیم می‌شود
آیا بانکداری ربوی با اعتقادات ما ایرانی‌ها همخوانی دارد؟
بانکداری ربوی به هیچ عنوان مطلوب و شایسته نظام اسلامی ما نیست و نبایست در کشور ما جاری باشد.
بحث درباره مشکلات بانکداری بدون ربا، به معنای نادیده گرفتن امتیازهای این شیوه بر بانکداری ربوی، و نیز به معنای عدم ضرورت به کارگیری آن نیست، بلکه در جامعه اسلامی، هر چند به کارگیری این شیوه مشکلاتی را در پی داشته باشد؛ به دلیل اتکای بر ارزش‌های دینی، قابل تحمل و عملی خواهد بود. در این میان، شناخت مشکلات و رفع آن‌ها ما را به اهداف خویش نزدیک میکند.
منظور از بانکداری بدون ربا، مجموعه مدون قانون عملیات بانکی و آیین نامه و دستورالعمل‌های اجرایی آن است، که بانک‌های جمهوری اسلامی ایران موظف شدهاند، فعالیت‌های خود را بر اساس آن‌ها انجام دهند. مشکلات بانکداری بدون ربا از این قرار است:
۱- پیچیدگی کار در بانکداری بدون ربا؛
۲- ضرورت آموزش‌های ویژه بانکداری؛
۳- فقدان اهرم کافی و مؤثر جهت جذب سپرده‌ها؛
۴- محدودیتبهرهگیری از عقود؛
۵- بالا بودن هزینه تسهیلات.
راه کارهایی که می‌توان بانک داری اسلامی‌را اجرا و آن را ترویج داد به چه نحوی می‌باشند؟
یکی از اشتباهات رایج در بین کارشناسان بانکی کشور و عامه مردم آن است که بانکداری بدون ربا را معادل بانکداری اسلامی می‌پندارند؛ حال آنکه بانکداری بدون ربا تنها بخشی مهم از بانکداری اسلامی است و نه همه آن. برای آنکه به تفاوت بانکداری اسلامی و بانکداری بدون ربا پی‌ببریم بایستی به این نکته مهم توجه کنیم که توصیه و رهنمودهای اسلام در زمینه اقتصاد مالی محصور و منحصر به حذف ربا نیست و مباحثی فراتر از این را شامل می‌شود.
به عبارت دیگر باید توجه نمود که هدف بانکداری بدون ربا انجام عملیات بانکی به دور از هرگونه شبهه ربا می‌باشد، در حالیکه اهداف وسیع بانکداری اسلامی ریشه در اهداف اقتصاد اسلامی دارد و به طور پیوسته منشأ این نوع اهداف نیز در اهداف عالیه مکتب اسلام نهفته است. با این تفاسیر برقراری قسط، عدالت، انصاف و ریشه‌کنی تبعیض، رعایت حقوق ذی‌نفعان و برقراری اخلاق در ابعاد اجتماعی و نیز حتی زیست‌محیطی، برقراری زمینه‌های رشد و توسعه و دستیابی به استقلال و خوداتکایی اقتصادی از جمله اهداف بانکداری اسلامی به‌شمار می‌رود.
از آن‌جا که قاعدتاً فعالیت‌های نظام بانکداری اسلامی نیز بایستی منشعب از اهداف بانکداری اسلامی باشد، می‌توان دریافت که افزون بر فعالیت‌های مشروع متداول بانکی، فعالیت‌های بانکداری اسلامی در مواردی همچون توزیع عادلانه تسهیلات و خدمات بانکی بین بخش‌ها و اقشار مختلف جامعه، تعیین عادلانه نرخ‌های سود تسهیلات و سپرده‌ها متناسب با شرایط اقتصادی جامعه، تقید به موازین اخلاقی همچون صداقت، شفافیت، امانتداری، انضباط و نظم، وفای به تعهدات و پیمان‌ها، مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی و قانونگرایی، رعایت حقوق مشتریان و حفظ احترام و کرامت آنان، صیانت از اسرار مشتریان، رعایت حقوق کارمندان و مدیران بانکی و برقراری نظام عادلانه ارتقاء و دستمزد و پاداش برای آنان، رعایت حقوق سهامداران بانکی، رعایت اخلاق در مراودات بین‌بانکی، نظارت بر تبلیغات و سیاستگذاریهای بانکی به منظور صیانت از فرهنگ اسلامی جامعه، صیانت از محیط زیست با اولویت‌دهی به تأمین مالی بنگاه‌های تولیدکننده مواد پاک و محدودسازی تأمین مالی بنگاه‌های تولیدکننده مواد آلاینده، حمایت سیاستگذاریهای بانکی از روند رشد، توسعه و ثبات اقتصادی و تقلیل اثرات شوک‌های مخرب اقتصادی، تقویت و حمایت از تولید ملی به منظور دستیابی به خوداتکایی و استقلال اقتصادی در برابر سلطه بیگانگان و مواردی از این دست، تجلی می‌یابد.
بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که اجرای کامل عملیات بانکداری بدون ربا تنها یکی از گام‌های تحقق بانکداری اسلامی است و نظام بانکداری کشور بایستی برای برآورده شدن سایر بخش‌های بانکداری اسلامی فعالیتی مجدانه از خود نشان دهد.
نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی‌در خصوص بانکداری اسلامی‌برنامه ای را مدنظر دارند ؟
اجرایی شدن قانون بانکداری اسلامی مصوب سال ۶۲ مطالبه مردم است و تلاش برای اجرایی شدن آن مصوبه اولویت است .البته همان‌گونه که اشاره شد بانکداری اسلامی فراتر از بانکداری بدون ربا بوده و گسترده‌تر از آن است. بنابراین مجلس هم‌زمان با مهیا شدن زیرساخت‌های اقتصادی و ایجاد انضباط مالی در جهت تحقق حداکثری بانکداری اسلامی کوشا خواهد بود.
برای تحقق بانکداری اسلامی لازم است طرحی‌نو در انداخته شود. البته لازم به تأکید است، با این فرض، تحول ساختاری در رویه‌های نظام بانکی، نحوه تجهیز و تخصیص منابع، نوع فعالیت بانک‌ها، ساختار رفتاری و سازمانی بانک‌ها و نهادهای تأمین مالی، کیفیت صورت‌های مالی و نحوه محاسبه هزینه‌ها و سود تغییرات ماهوی اساسی انجام پذیرد
