خبرگزاری ایکنا نوشت: جام جهانی ۲۰۱۸ روسیه به اتمام رسید اما می‌توان به جز مسائل فنی، نکات و درس‌های فراوانی را در حوزه‌های اقتصادی، مدیریتی، فرهنگی،اجتماعی و ... از این رویداد بزرگ بین‌المللی که یک‌ماه عرصه رسانه‌ای را به تسخیر خود درآورده بود برداشت کرد.

یکی از این نکات مهم استفاده از ظرفیت دیپلماسی عمومی است. در طی سال‌های اخیر بارها این کلیدواژه از سوی مسئولان کشورمان تکرار شده و بر اهمیت آن تأکید شده است. البته اینکه تا چه حد یک برنامه‌ریزی مدون و هوشمندانه برای استفاده از ظرفیت‌های دیپلماسی عمومی صورت گرفته بحثی جداگانه می‌طلبد که لازم است نخبگان و کارشناسان عرصه دیپلماسی و رسانه به تبیین این مسئله بپردازند.

به طور خلاصه با پایان یافتن جنگ سرد و اهمیت پیدا کردن اولویت‌های اقتصادی در کنار اولویت‌های امنیتی در سیاست خارجی دولت‌ها و افزایش نقش بازیگران غیر دولتی، مانند شرکت‌های خصوصی و چند ملیتی و نخبگان غیر دولتی، ابزاری غیر از دیپلماسی سنتی نیز اهمیت پیدا کرد که از آن به دیپلماسی عمومی تعبیر می‌شود. از طرفی انقلاب در عرصه رسانه‌ای و ارتباطاتی و گسترش فضای مجازی، افکار عمومی را به رکن مهمی در حوزه سیاست‌گذاری و تصمیم‌سازی بدل کرده که سیاستمداران و دولتمردان را به شناخت بیشتر خواسته‌ها، مطالبات، نوع ادراک افکار عمومی وادار می‌کند و از این منظر هم دیپلماسی عمومی ابزاری برای فهم نگاه و مطالبات افکار عمومی است.

اما دیپلماسی عمومی چیست و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ دیپلماسی عمومی را ابزار یا مکانیسم اعمال قدرت نرم در عرصه عمل خوانده‌اند(۱). در تعریف دیگر «دیپلماسی عمومی ارتباطات معطوف به منافع ملی یک کشور از طریق ارتباط با مردم خارج از مرزهای جغرافیایی است. با این تعریف، مسائلی از قبیل اعزام دانشجو به خارج، پذیرش بورس‌های تحصیلی، خبرنگاران اعزامی، فرآیند ارتباط میان فرهنگی، برگزاری انواع جشنواره‌های هنری، همایش‌ها و سمینارهای فرهنگی و پخش برنامه‌های صوتی و تصویری و حتی ایجاد سایت‌های اینترنتی، همه و همه در حوزه دیپلماسی عمومی قابل بحث می‌باشد» (۲).

از این منظر می‌توان دیپلماسی عمومی را مجموعه‌ای از استراتژی‌ها و تاکتیک‌های جدید دیپلماتیک دانست که در خدمت دستگاه سیاست خارجی یک کشور قرار می‌گیرند و تلاش می‌کنند تا وجهه و تصویر یک کشور را در جهان و در نزد افکار عمومی بهبود بخشند.

براین اساس اهمیت و هدف نهایی دیپلماسی عمومی اثرگذاری بر اذهان مردم دیگر کشورها از طریق بهره مندی از روش های ارتباط جمعی و به معنای مدیریت کردن ارتباطات خارجی برای ایجاد تصویر مثبت از کشور است؛ به گونه‌ای که موفقیت‌های خود را در میان دیگر جوامع شایع سازد، شکست‌های احتمالی را کوچک جلوه دهد و تغییرات در حکومت و جامعه را برای دیگران توضیح دهد تا دولت‌ها و ملت‌های دیگر، تمایل مثبتی نسبت به کشور به کاربرنده دیپلماسی عمومی در ذهن خود احساس نمایند(۳). براین مبنا است که جوزف نای، دیپلماسی عمومی را یکی از منایع شکل‌دهنده قدرت نرم بیان کرده است.

اما ارتباط جام جهانی با دیپلماسی عمومی چیست؟ همانطور که مشاهده شد در خلال برگزاری جام جهانی شخصیت‌های سیاسی عالی‌رتبه زیادی در روسیه و برای تماشای مسابقات فوتبال حضور پیدا کردند که این از اهمیت فوتبال به عنوان یک فراورزش که امروزه تبدیل به یک صنعت، تجارت و حتی کالای فرهنگی و رسانه‌ای شده، حکایت دارد که همین موجب تکاپوی زیاد سیاستمداران برای بهر‌ه‌برداری از دستاوردها و منافع جام جهانی فوتبال برای کشورهای‌شان شده است.

در این میان شاید به جرئت بتوان گفت تنها یک نفر به صورت ویژه از میان همه این سیاستمداران مود توجه قرار گرفت و موفق شد توجه افکار عمومی را، به ویژه با نحوه حضور هوشمندانه در بازی فینال به عنوان مهمترین بازی جام، به خود جلب کند و آن هم رئیس‌جمهور کرواسی بود. شاید عده‌ای این برجسته شدن یا به تعبیری بولد شدن رسانه‌ای را از نگاه جنسیتی تعبیر کنند اما اگر آن را هم تا حدی دخیل بدانیم اما این همه واقعیت نیست. نحوه سفر (همراه با مردم عادی در پرواز اکونومی)، نوع حضور، واکنش‌های عاطفی، نوع ارتباطات عمومی و ... همگی نقش مهمی در برجسته شدن رئیس‌جمهور کرواسی در این مسابقات داشت.

اما قطعا یکی از اهداف خانوم کیتاروویچ و مجموعه دولت کرواسی، استفاده از ظرفیت‌های جام جهانی برای ارائه یک تصویر مثبت و صلح‌طلبانه از کرواسی و تأثیرگذاری بر افکار عمومی بود که با ابزار دیپلماسی عمومی موفق به انجام این کار شدند. در واقع این حضور و اهداف آن را نباید ساده‌انگارانه صرفا به دیدن مسابقات فوتبال تقلیل داد بلکه پشت سر این حضور، پوشیدن لباس تیم ملی کرواسی به جای لباس رسمی، اشک‌ها، لبخندها، حضور عادی، بی‌‌تکلف، غیر نمایشی و به دور از شعار در میان مردم، ارتباطات عاطفی و محبت‌آمیز با مقامات سایر کشورها و بازیکنان تیم رقیب و ...قطعا اهداف بزرگ‌‌تری وجود دارد که مهمترین آن کسب بیشترین منافع اقتصادی و سیاسی است.

در واقع شاید بتوان گفت اکنون در ذهن بسیاری از توریست‌ها و گردشگران در اقصی نقاط جهان، کرواسی هم بیشتر شناخته شده و هم به یک مقصد مطلوب مبدل شده و مردم جهان کرواسی را با تصویر یک رئیس‌جمهور مردمی، مهربان، دارای محبوبیت بالا که به دنبال صلح و دوستی جهانی است به خاطر ‌سپرده‌اند که قطعا این اتفاق برای کشوری با وسعت و جمعیت کرواسی یک دستاورد بسیار بزرگ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به شمار می‌رود که با استفاده مناسب، هوشمندانه و غیرشعاری از ظرفیت‌های دیپلماسی عمومی حاصل شده است.

این مسئله می‌تواند برای مسئولان کشور ما نیز درس بزرگی باشد که ظرفیت‌های دیپلماسی عمومی را کوچک نشمرده و آن را جدی تلقی کنند. در شرایط فعلی که کشور دچار معضلات و مشکلات عدیده اقتصادی است و تحریم‌های آمریکا در شرف آغاز است و به تعبیر رهبر معظم انقلاب مقابله با جنگ اقتصادی و روانی دشمن بیش از گذشته نیازمند تقویت پیوند مسئولان با مردم است، مسئولان و سیاستگذاران کشور می‌توانند از الگوهای این ابزار و استفاده از تجارب موفق این حوزه مانند همین مورد ذکر شده، در عرصه داخلی نیز بهره برده و از آن در جهت تقویت سرمایه اجتماعی و بالا بردن ضریب اعتماد مردم به دستگاه‌ها و نهادهای حاکمیتی گام بردارند تا بتوانند حقیقتا مردم را وارد مشارکت در این جنگ اقتصادی و فشار روانی دشمن کرده و از ظرفیت‌های حضور مردم برای موفقیت در این میدان استفاده ببرند.

شاید یکی از مهم‌ترین این درس‌ها افزایش ارتباطات صریح و حتی چهره به چهره با اقشار مختلف جامعه، حضور عادی و غیر نمایشی در میان مردم، شنیدن دردها و گلایه‌های آنان، حضور در مناطق محروم کشور و محدود نکردن این دیدارهای مردمی به کلان شهرها و مراکز استان‌ها از یک‌سو و دیدار و گفت‌وگو با نخبگان و کارشناسان حوزه‌های مختلف با هر نوع گرایش فکری برای شنیدن راهکارها، نظرات و انتقادات آنان در راستای گذار از شرایط فعلی است.

پی‌نوشت: ۱ـ احدی، افسانه(۱۳۸۸): «برنامه هسته ای ایران از نگاه دیپلماسی عمومی»، فصلنامه راهبرد، سال هجدهم، شماره ۵۱. ۲ـ بختیاری، ابراهیم(۱۳۹۰): «بررسی شباهت ها و تفاوت های دیپلماسی عمومی با مفاهیم نرم»، فصلنامه عملیات روانی، سال هشتم، پائیز، شماره ۳۰. ۳ـ پوراحمدی، حسین(۱۳۸۹): قدرت نرم و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، قم، انتشارات بوستان کتاب.

به قلم مهدی مخبری، دانشجوی دکتری جامعه شناسی سیاسی