علیرضا خوشبخت- بحران در خاورمیانه بی کم و کاست ادامه دارد. رخ دادن حمله های تروریسیتی در پاریس و در معرض خطر قرار گرفتن بروکسل و وضعیت امنیتی سفت و سخت در این شهر هم اگر چه برخی رهبران اروپایی را به تکاپوی بیشتر واداشته است، هنوز هیچ تاثیر ملموسی برای پیدا شدن راه حلی برای یافتن راه هایی برای خروج از بن بست خونبار کنونی نداشته است. و مهم ترین اتفاقات این روزها در منطقه همچنان نشانه های عمیق تر شدن تدریجی این بحران خزنده اند.
ترکیه : تداوم ماجراجویی
مهم ترین تحول میدانی روزهای اخیر به حضور نظامی نیروهای ترکیه در منطقه کردستان عراق باز می گردد. بنا بر گزارش ها عصر روز جمعه تعدادی از نیروهای ارتش ترکیه به همراه ادوات نظامی از جمله تعدادی تانک و مین روب وارد استان نینوا عراق شدند. بنا بر اعلام مقامات امنیتی ترکیه این نیروها برای ارایه آموزش به نیروهای پیشمرگه کرد در نزدیکی شهر موصل که اینک در تصرف داعش است مستقر شده اند.
این اقدام ترکیه با واکنش تند مقامات دولت مرکزی عراق از جمله رئیس جمهور، نخست وزیر و وزیرخارجه عراق مواجه شد که این اقدام آنکارا را نقض حاکمیت عراق و اقدامی بر خلاف حسن همجواری دو کشور دانستند. ترکیه در مقابل بر آموزشی بودن این اقدام تاکید و اعلام کرد ارتش ترکیه در طول یکسال گذشته بیش از ۲۵۰۰ نفر از پیشمرگان کرد را در زمینه مبارزه با داعش تحت آموزش نظامی خصوصا در مناطق مسکونی تحت آموزش قرار داده است.
خبرگزاری آناتولی هم چنین مدعی شده است نچیروان بارزانی نخست وزیر اقلیم کردستان عراق و مصطفی سید قدیر وزیر مسوول پیشمرگان نیز تاکنون بکرات قدردانی خود از ترکیه بدلیل آموزش پیشمرگان عراقی را اعلام کرده اند. این خبرگزاری در خبری دیگر تعداد نیروهای ترکیه اعزام شده به استان نینوا را ۱۵۰ تن و تعداد تانک های وارد شده به این منطقه را بین ۲۰ تا ۲۵ عدد اعلام کرده است.
حضور نظامی ترکیه در استان نینوا و انگیزه های مقامات این کشور تصویر تمام قدی از پیچیدگی بحران خاورمیانه و شدت تعارض منافع بازیگران در این بحران ارایه می کند. تعارض شدید منافعی که تاکنون به اقدامات ماجراجویانه طرفین دامن زده است.
یکی از مهم ترین اولویت ها برای دولت ترکیه، مهار کردهای این کشور و به خصوص گروه تروریستی پ پ ک است. در جریان بحران فعلی خاورمیانه هم دولت ترکیه بارها و بارها به مواضع این گروه حمله کرده است. در شرایطی که دولت ترکیه و حزب عدالت و توسعه رابطه خصمانه ای با حزب دموکراتیک خلق ها که به صورت عمده منافع کردهای ترکیه را نمایندگی می کنند دارند، حضور نظامی خود در شمال عراق را با دولت اقلیم کردستان عراق هماهنگ کرده اند. به این ترتیب ترکیه نه تنها حضور میدانی هر چند محدودی در شمال عراق خواهد داشت، بلکه ضربه ای نیز به دولت مرکزی عراق وارد کرده است که روابط مساعدی با دولت اقلیم کردستان عراق ندارد. دولت مرکزی عراق، متحد ایران و روسیه در جنگ بر علیه داعش و سایر مخالفان بشار اسد در سوریه به شمار می رود و ماجراجویی نظامی آنکارا می تواند اقدامی در واکنش به این هم پیمانی نیز تلقی شود. با این حال به احتمال بسیار زیاد واکشن دولت مرکزی عراق به این اقدام ترکیه به وخامت بیشتر اوضاع منجر خواهد شد، روز گذشته رئیس کمیسیون دفاع و امنیت پارلمان عراق در مصاحبه گفت که عراق به احتمال بسیار زیاد در مقابل این تجاوز عراق وارد ائتلافی جدید با روسیه خواهد شد.
آن چه به نظر واضح است، این است که نقش و حضور ترکیه در بحران خاورمیانه در حال جدی تر شدن است و از صرف حمایت سیاسی و لوجستیکی به سمت یک حضور میدانی قوی تر در حرکت است. این امر به موازات کمرنگ تر شدن نقش عربستان دیگر کشور مخالف دولت مرکزی سوریه صورت می گیرد که به دلیل درگیری در بحران یمن در حال حاضر چندان بر بحران سوریه متمرکز نیست. اقدام ترکیه در ساقط کردن هواپیمای سوخوی روسی که بنا بر ادعای مقامات ترکیه برای چند ثانیه حریم هوایی این کشور را نقض کرده بود، به جنگ لفظی طولانی مدت بین مقامات عالی رتبه دو کشور انجامیده و تنش را در منطقه به شدت افزایش داده است.
اروپا و آمریکا : تداوم حضور غیرموثر بر علیه داعش
در حالی که با وقوع حملات تروریستی در خاک اروپا گمان می رفت که مقامات این کشورها استراتژی های موثرتری در قبال داعش در منطقه اتخاذ نمایند. در روزهای گذشته پارلمان های آلمان و بریتانیا با حضور نظامی این کشورها در جنگ بر علیه داعش موافقت کردند. موافقتی که قطعا ریشه در تهدید روزافزون داعش بر علیه امنیت این کشورها ریشه داشت.
علاوه بر این فرانسه نیز که تاکنون قربانی اصلی عملیات داعش در خاک اروپا بوده است در هفته های اخیر کوشیده است مقدمات اقدامات نظامی موثر تری را بر علیه داعش در خاک سوریه و عراق مهیا نماید.
به نظر می رسد که فرانسه با جدی تر شدن خطر امنیتی داعش به این نتیجه قطعی رسیده است که از میان رفتن یا حداقل تضعیف این گروه در منطقه نسبت به سایر اهداف غرب در منطقه از جمله برکناری بشار اسد در قدرت اولویت دارد. در همین راستا روز گذشته وزیر امور خارجه فرانسه در مصاحبه با روزنامه عربستانی عکاظ گفت : نیروهای ارتش سوریه می‌توانند در "ائتلافی که فرانسه برای نبرد با داعش در سوریه تشکیل می‌دهد" مشارکت کنند.
به گزارش ایسنا لوران فابیوس، وزیر خارجه فرانسه تصریح کرده است : برکناری بشار اسد (رئیس جمهوری سوریه) از اولویت‌های مرحله انتقال سیاسی در سوریه نیست.
فابیوس ادامه داد: مبارزه با داعش موضوعی مهم است و تنها در صورتی مبارزه با این گروه سازنده خواهد بود که تمامی گروه‌های سوری با یکدیگر علیه داعش متحد شوند.
این چرخش در مواضع فرانسه، البته تحولی مهم در بحران خاورمیانه به شمار می رود، با این حال روشن نیست که دیگر مخالفان بشار اسد در غرب و منطقه، ایالات متحده، ترکیه و عربستان نیز نتیجه گیری مشابه فرانسه داشته باشند. آن چه مسلم است بدون یک جمع بندی سیاسی در این زمینه اقدامات ائتلاف کشورهای غربی بر علیه داعش مانند گذشته تاثیر مهمی بر روند تحولات میدانی در سوریه و عراق نخواهد داشت. تجربه مدت های عملیات هوایی بر علیه داعش نشان داده است که در غیاب نیروی زمینی عمل کننده و احتمالا اراده سیاسی برای وارد آوردن ضربات جدی، حملات هوایی چندان موثر نخواهد بود.
مذاکرات صلح : تداوم چالش های پیشین
وخامت بیشتر اوضاع در سوریه و به خصوص گسترده تر شدن حضور میدانی طرف های درگیر در این بحران، اهمیت و حساسیت مذاکرات صلح را دو چندان کرده است. بر مبنای دومین دور مذاکرات وین قرار است که استفان دی میتسورا نماینده ویژه سازمان ملل در امور سوریه لیستی از گروه های معارض غیر تروریست تهیه و نمایندگان این گروه ها را برای شرکت در گفتگوهای سوری-سوری سازمان دهی کند.
در روزهای اخیر رایزنی های متعدد منطقه ای برای تعیین نمایندگان این گروه های مخالف در جریان بوده است. بنا بر گزارش های دولت روسیه نیز لیستی از مخالفان مورد تایید خود برای شرکت در این گفتگوها ارایه کرده است. سخنگوی وزارت امورخارجه روسیه تعداد این گروه ها را ۴۰ گروه اعلام و عنوان کرده است که این لیست نهایی نیست و در آینده تکمیل خواهد شد. نشست هایی هم در ریاض و لندن برای سازمان دهی این گروه های و هیئت های شرکت کننده در مذاکرات صورت گرفته است.
محمد ایرانی که به تازگی به سمت مدیر کل خاورمیانه و شمال آفریقای وزارت امور خارجه منصوب شده است روز گذشته در مورد روش نهایی تفکیک گروه های ترورسیتی از سایر مخالفان دولت بشار اسد به ایسنا گفته است : «در نشست وین بر این موضوع تاکید شد که هر کشوری لیست مورد نظر خود در مورد تروریست ها را ارائه کند و کشور اردن به عنوان یک ناظر این لیست ها را جمع آوری کند و در نهایت به همراه آقای دی‌میستورا، نماینده دبیر کل سازمان ملل در امور سوریه این لیست در اختیار سازمان ملل گذاشته شود. در حال حاضر همه کشورهای موثر در حل بحران سوریه تلاش دارند که لیست مربوط به تروریست‌ها را ارائه دهند.»
روز گذشته جان کری وزیر امور خارجه امریکا اعلام کرد که دور دوم مذاکرات سوریه پیش از پایان ماه جاری میلادی در نیویورک برگزار خواهد شد. به گفته او مخالفان سوریه اعضای هیات خود را برای شرکت در مذاکرات انتخاب کرده‌اند و آماده نشستن بر سر میز مذاکرات در کنار روسیه و ایران هستند. کری هم چنین تاکید کرد در صورتی که گذار سیاسی در سوریه اتفاق نیفتد این کشور و متحدانش ناگزیر به اتخاذ تصمیم هایی دشوار خواهند بود، اما نگفت که این تصمیم ها چه مسائلی را در بر می گیرند.
در هر حال به نظر می رسد که مهم ترین چالش های پیش روی مذاکرات به خصوص تعیین نمایندگان مخالفان، تعیین زمان و روند آتش بس احتمالی و از همه مهم تر سرنوشت اسد هنوز پابرجاست و کشورهای درگیر در بحران سوریه هم چنان در کار افزایش حضور میدانی خود هستند، اقدامی که روشن نیست چه تبعاتی برای کل منطقه در پی خواهد داشت.
