به بهانه روز جهانی مقابله با بیابان زایی مطرح شد
افت کیفیت آب و خاک، تولید را به شدت تهدید می کند
معضل توسعه بیابان و فرسایش خاک نه فقط در ایران بلکه در جهان به بحرانی تبدیل شده است که اگر چاره ای برای مقابله با آن اندیشیده نشود، تاثیرات منفی جبران ناپذیری بر اکوسیستم های موجود در کره زمین می گذارد. تا جایی که سازمان ملل متحد با هدف کنترل پیشروی این معضل، روز ۱۷ ژوئن را ۱۹۹۴ کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی (UNCCD) را تاسیس و این روز را به عنوان روز جهانی مقابله با بیابان زایی نام گذاری کرده است.
کارشناسان گسترش مناطق بیابانی را از دستاوردهای توسعه افسارگسیخته شهری می دانند که از چند دهه قبل دنیا را درگیر خود کرده است و معتقدند کاهش وابستگی به منابع آب و خاک و رفتن به سمت دستیابی به انرژی های نو، یک راهکار مهم برای مقابله با بیابان زایی است.
طبق تعریف دفتر عمران ملل متحد UNDP، بیابان عبارت است از تخریب زمین در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب که ناشی از فعالیت های انسانی یا مولفه های طبیعی است.
طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی، در دو دهه اخیر حدود یک سوم کل روستاهای کشور خالی از سکنه شدند و این بحران حاشیه نشینی را مضاعف کرده است، از سوی دیگر این نشانه بیایان زایی است.
کار پژوهشی دقیقی در مورد افزایش نرخ سالانه بیابان در کشور انجام نشده است، اما شواهد نشان می دهد که سالانه یک درصد به بیابان های کشور اضافه می شود.
از سوی دیگر، گرمایش زمین نیز به عنوان یک عامل طبیعی در تشدید بیابان زایی نقش دارد، پیش بینی ها نشان می دهد تا چند سال آینده ۱٫۵ تا ۲ درجه افزایش دما خواهیم داشت.
شعار امسال روز جهانی مقابله با بیابان زایی 'حفاظت از زمین، بازیابی خاک، مشارکت دادن مردم' تعیین شده است.
بر این اساس، ایرنا به مناسبت روز جهانی مقابله با بیابان زایی در میزگردی با حضور 'محمد درویش' مسوول نگارش برنامه مدیریت ۲۰ ساله بیابان در ایران، 'علی بالی' رییس گروه بررسی های جغرافیایی سازمان حفاظت محیط زیست و 'محمد خسروشاهی' رییس بخش تحقیقات بیابان موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع به بررسی علل و عوامل بیابان زایی و روند مقابله با آن پرداخت.
بیابان و بیابان زایی
محمد درویش مسوول نگارش برنامه مدیریت ۲۰ ساله بیابان در ایران گفت: بیابان یک اکوسیستم است یعنی در آن گونه های خاص گیاهی و جانوری وجود دارد که در مناطق دیگر نیست و با برنامه های بیابان زدایی، این گونه ها هم نابود می شوند. بنابراین بیابان زدایی غلط است.
وی افزود: اما آنچه خطرناک است، گسترش قلمرو بیابان به اکوسیستم های جنگلی، مرتعی و تالابی است که باید جلوی آن گرفته شود. این گسترش ناشی از فشارهای انسانی و بارگذاری های غلط مدیریتی است که از جمله سبب شده است در جنوب پایتخت، سالانه ۳۶ سانتیمتر نشست زمین داشته باشیم.
وی در پاسخ به این پرسش که نرخ بیابان زایی در کشور چگونه مشخص می شود و افزایش می یابد، افزود: از روی یکسری شاخص ها می توان به افزایش بیابان زایی در کشور پی برد، مثلا وقتی روستاها متروکه می شوند، این یعنی اینکه بیابان زایی اتفاق افتاده و غیرقابل انکار است.
درویش گفت: زمانی در کشور ۱٫۳ دهم میلیون گونه های حیات وحش مانند کل و بز، قوچ و میش، آهو، جبیر، مرال، گوزن و یوزپلنگ وجود داشت اما براساس آماری که معاونت محیط طبیعی در سال ۱۳۹۲ اعلام کرد، مجموع علفخواران ما به کمتر از ۱۱۰ هزار راس رسیده است یعنی ۹ دهم را از دست داده ایم که این خود نشانه بیایان زایی است.
نرخ دو میلیارد تنی جابجایی خاک در سال
عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع گفت: بر اساس برآورد انجمن ملی خاک ایران، نرخ جابجایی خاک کشور در بهترین حالت به دو میلیارد تن در سال رسیده است، برخی برآوردها تا ۴٫۶ میلیارد تن را هم نشان می دهد، حتی اگر همان دو میلیارد تن را در نظر بگیریم سه برابر متوسط آسیا است.
راهکارها
مساله مهم این است که حال چه کنیم تا از گسترش بیابان جلوگیری شود.
علی بالی، رییس گروه بررسی های جغرافیایی سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ گفت: گزارش های مختلف سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری، UNDP و سایر نهادها، به برخی راهکارها مانند معیشت جانبی، کاهش چرای دام، کاهش بهره برداری از سفره های آب های زیرزمینی، کاهش استفاده از کودها و سموم و کنترل فرسایش اشاره کرده اند. اکنون حدود ۷۵ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت تاثیر فرسایش آبی، ۲۰ میلیون هکتار فرسایش بادی و حدود ۵ میلیون هکتار تحت تاثیر فعالیت های کشاورزی قرار دارند.
غفلت در اجرای آمایش سرزمین
بالی در پاسخ به این سوال که یکی از مهمترین راهکارهای موجود چیست گفت: موضوعی که در ایران نسبت به آن غفلت شده و نتوانستیم آن را عملیاتی کنیم با اینکه سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و استانداری ها هم درگیر آن هستند، بحث آمایش سرزمین است.
وی افزود: وقتی این زیست بوم ها شناسایی شوند، می توان برای آنها برنامه ریزی داشت، چالش های مختلفی در این زمینه وجود دارد که یکی از آنها این است که نحوه مدیریت و رویکرد یکپارچه برای حل یک موضوع را نداریم.
بالی ادامه داد: موضوع مهمتر این است که باید به بحث اعتبارات اهمیت بیشتری داده شود، شاید یکی از دلایلی که در مقابله با بیابان زایی زیاد موفق نبودیم اعتبارات است.
حرکت به سمت انرژی های نو
وی افزود: برای مهار بیابان زایی باید چیدمان توسعه را متناسب با توان اکولوژیک سرزمین تغییر دهیم، و باید به سمت استحصال انرژی های نو مانند خورشیدی، بادی، زمین گرمایی و جزر و مدی حرکت کنیم.
توجه جدی به مقوله گردشگری
درویش تاکید کرد: باید به سمت بالفعل کردن توان خود در حوزه گردشگری طبیعی، تاریخی و فرهنگی حرکت کنیم، ایران جزو ۱۰ کشور اول دنیا از نظر جاذبه های فرهنگی و تاریخی و جزو ۵ کشور اول دنیا از نظر جذابیت های طبیعی است، اما نود و هفتمین کشور دنیا از نظر درآمد گردشگری است.
وی ادامه داد: این نشاندهنده سوء مدیریت در کشور است، ایران در سال ۲۰۱۵ حدود ۱٫۳ دهم میلیارد دلار درآمد سالانه از محل گردشگری کسب کرد.
مدیریت غلط و توسعه بیابان
محمد خسروشاهی رییس بخش تحقیقات بیابان موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع در خصوص راه های مقابله با بیابان زایی گفت: اول باید ببنیم چه عواملی موجب بیابان زایی شده اند.
وی افزود: نقش انسان هم در تخریب و هم در بازسازی بسیار موثر است وقتی صحبت از عامل انسانی می کنیم، یعنی از بالاترین مقام مسوول تا اهالی بومی یک منطقه را شامل می شود.
خسروشاهی ادامه داد: از سوی دیگر، مسوولی هم که بدون نگاه کارشناسانه به خیال خودش در جهت توسعه گام بر می دارد، در جهت تخریب منابع عمل می کند.
وی گفت: در حقیقت مدیریت درستی نداشتیم که این مدیریت هم در سیاست گذاری، تخصیص اعتبارات، هدایت و مشارکت مردم نمود یافت و مهمتر این که در هماهنگی سازمان ها و نهادهای مسوول مدیریت درستی نبوده که به اینجا رسیدیم.
از دست دادن آب، نابودی تولید
همچنین درویش در ادامه این صحبت ها گفت: وقتی منبع آبی را از دست می دهیم، یعنی تولید را از دست داده ایم.
وی افزود: مناطقی هم هست که آب داریم اما امکان کشاورزی در آنها وجود ندارد، حتی حاصلخیزی خاک هم وجود دارد در پهنه هایی از دشت لوت و کویر مرکزی در حد فاصل بین جندق تا دامغان اگر نیم متر زمین را حفاری کنیم به آب می رسیم اما این آب کیفیت لازم را برای کشاورزی ندارد. خاک هم عامل مهم دیگر در کشاورزی است.
درویش گفت: پس دو عامل افت کیفیت آب و خاک نیز بیابان زایی را تشدید می کند، اما نکته مهمتر این است که باید بتوانیم مشکلات را به صورت کلیدی حل کنیم.
