میلاد صادقی، پژوهشگر حقوق هوافضا-سخن گفتن از قانون هوای پاک و درک ارتباط و تاثیر آن بر فعالیتهای هوانوردی ساده نیست، زیرا فارغ از مشکل بودن کشف این تاثیر و ارتباط، باید گفت که اهداف و مقاصد کلی و عمومی قانون هوای پاک نامشخص و نامعلوم است، مواد آن همانند قانون نسخ شده نحوه جلوگیری از آلودگی هوا (مصوب ۰۳/۰۲/۱۳۷۴) به نظم فصول درنیامده و گونهای بینظمی، سردرگمی، بیصبری و شتاب در تقریر مواد آن به چشم میخورد، عواملی که مجموعاً سبب میشوند قانون هوای پاک برعکس عنوان فاخر خود، آنچنان که میبایست باشکوه و مجلل جلوه نکند و قرائت و فهم احکام آن برای عموم و حتی آشنایان به زبان قانون صعب و دشوار گردد. این پسرفت و عقبگرد ظاهری و شکلی قانون هوای پاک در حالی است که قانون مذکور با عنوان لایحه اصلاح قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا به مجلس شورای اسلامی تقدیم شده بود.
هرچند که قانون هوای پاک از مقاصد و اهداف کلی و عمومی خود خبر نداده و تنها در برخی مواد (۲۳، ۲۴ و ۳۰) به صورت ضمنی به اهداف خاص همان مواد اشاره نموده، اما به نظر میرسد که این قانون نیز در راستای همان اهداف کلی و عمومی قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا قدم برداشته است؛ یعنی تحقق اصل پنجاهم قانون اساسی (حفاظت محیط زیست) و پاکسازی و حفاظت هوا از آلودگیها.
حال قانون هوای پاک چه تاثیراتی بر فعالیتهای هوانوردی و فعالیتهای مرتبط با این حوزه گذاشته و تا چه اندازه برای صنعت هوانوردی تعیین تکلیف کرده است؟
تحقیق پیرامون این مساله را باید با ملاحظه سه دسته از مواد قانون آغاز کرد:
-در دسته اول مقنن به طور خاص و مستقیم برای فعالیتهای هوانوردی وضع قاعده کرده است که تنها مصداق این دسته را باید تبصره ۵ ماده ۶ این قانون دانست. بر پایه ماده ۶ قانون هوای پاک، به منظور اطمینان از صحت عملکرد خودرو در زمینههای فنی و ایمنی و کنترل آلایندههای هوا و صدا، انجام معاینه فنی کلیه وسایل نقلیه موتوری اعم از سبک، نیمه سنگین، سنگین، موتور سیکلت که توسط بخشهای دولتی، عمومی و غیر دولتی به کار گرفته میشود، در دورههای زمانی منظم و توسط مراکز مورد تایید سازمان حفاظت محیط زیست الزامی است. اما تبصره ۵ این ماده صدور گواهی معاینه فنی وسایل نقلیه هوایی را از عهده مراکز مورد تایید سازمان حفاظت محیط زیست خارج دانسته و آن را بر اساس استانداردها و ضوابط سازمانهای بینالمللی مرتبط به دستگاه اجرایی ذی ربط ارجاع داده است. منتهی بر پایه همین تبصره، پس از آنکه گواهینامه معاینه فنی توسط دستگاه اجرایی ذیربط صادر شد، سازمان حفاطت محیط زیست مسئولیت دارد تا بر این گواهینامهها، کنترل و نظارت نماید. احتمال میرود که قانون هوای پاک در رابطه با نظارت و کنترل سازمان حفاظت محیط زیست بر گواهینامه معاینه فنی، موضع متفاوتی را نسبت به قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا در پیش گرفته است، زیرا قبلاً مطابق با آییننامه اجرایی نحوه جلوگیری از آلودگی صوتی که به استناد ماده ۲۷ قانون اخیر الذکر وضع شده بود، نظارت بر رعایت و اجرای ضوابط و استانداردهای سازمان هوانوردی بینالمللی، بر عهده سازمان هواپیمایی کشوری قرار داشت. به هرحال در وضع فعلی مسئولیت سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص کنترل و نظارت بر گواهینامه معاینه فنی، نافی مسئولیت سازمان هواپیمایی کشوری نسبت به نظارت بر گواهینامه معاینه فنی از حیث سلامت فنی تجهیزات و ایمنی نخواهد بود.
-دسته دوم، موادی هستند که به طور کلی برای فعالیت وسایل نقلیه موتوری، تولید یا واردات آن وسایل ایجاد تکلیف میکنند که از جمله آنها میتوان به ماده ۴ و ۸ قانون اشاره کرد. بر بنیاد ماده ۸ قانون هوای پاک، تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی مالک وسایل نقلیه موتوری اعم از سبک، نیمه سنگین، سنگین و موتور سیکلت، مکلفند وسایل نقلیه خود را پس از رسیدن به سن فرسودگی از رده خارج کنند و مسئولیت خود را از این جهت نزد یکی از موسسات بیمه داخلی تحت نظارت بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران، بیمه کنند. تعیین سن فرسودگی و بیمه انواع وسایل نقلیه موتوری موضوع این ماده بر اساس آییننامهای است که حداکثر ظرف مدت سه ماه پس از ابلاغ این قانون به پیشنهاد مشترک سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت صنعت، معدن و تجارت و سازمان ملی استاندارد و بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران به تصویب هیات وزیران میرسد. هرچند ماده ۸ قانون تکلیف از رده خارج کردن را مربوط به وسایل نقلیه موتوری میداند، اما آییننامهای که در راستای این ماده به تصویب رسیده، مفهوم عام وسایل نقلیه موتوری را که بر انواع وسایل نقلیه موتوری جادهای، ریلی، هوایی و دریایی دلالت دارد، نپذیرفته و آن را به وسایل نقلیه موتوری جادهای یا زمینی (شامل خودروی شخصی، خودروی عمومی، وانت، اتوبوس درون شهری، مینی بوس، میدل باس درون و برون شهری، اتوبوس برون شهری، کشنده، کامیون، کامیونت، موتور سیکلت و سواری دولتی) تقلیل داده است. در حقیقت هیات وزیران با تقلیل مفهوم عام وسایل نقلیه موتوری به وسایل نقلیه موتوری جادهای، عملاً عموم حکم مندرج در ماده ۸ را به طور گسترده تخصیص زده است، تخصیصی که از نظر اصول حقوقی میبایست در قالب یک تبصره بر ماده ۸ ظهور مییافت.
-دسته سوم نیز شامل مقرراتی اند که به طور کلی فعالیتهای صنعتی، تولیدی، معدنی، خدماتی، عمومی و کارگاهی را مورد کنترل و پایش قرار میدهند و یا اشخاص خصوصی و نهادهای دولتی را مکلف به اجرای وظایف مخصوص میکنند که مصادیق مهم آن را میتوان در مواد ۱۱، ۱۳، ۱۵، ۱۶ و ۱۸ ملاحظه کرد. برای نمونه وزارت نفت وفق ماده ۱۸ مکلف شده است که حداکثر تا سه سال پس از لازم الاجرا شدن این قانون، سوخت تولیدی کشور را مطابق با استاندارد ملی مصوب عرضه کند و سازمان حفاظت محیط زیست نیز موظف است از تولید سوخت غیر استاندارد جلوگیری نماید. البته موضع قانون هوای پاک در خصوص استانداردهای لازم الرعایه قابل انتقاد است، زیرا این قانون از مبنا و شاخص واحدی نسبت به استانداردها تبعیت نکرده و در مواردی به جای استاندارد ملی مصوب، استاندارد روز دنیا را مبنای عمل قرار داده است (تبصره ماده ۴). خوب بود که قانون جهت پرهیز از این دوگانگی، در خصوص سوخت تولیدی کشور نیز استاندارد روز دنیا یا روشها و دستورات بینالمللی را مبنا و ملاک کار قرار میداد.
این بود شرح مختصری از ارتباط و تاثیر قانون هوای پاک بر فعالیتهای هوانوردی. به طور خلاصه افزون بر اینکه اصطلاح «وسایل نقلیه موتوری» در قانون هوای پاک به شفافسازی نیاز دارد، برخی از مواد این قانون نیز باید با هدف ایجاد تضمین بهتر جهت اجرای وظیفه کنترل و نظارت سازمان حفاظت محیط زیست تکمیل و تقویت گردند. از جمله مقنن در ماده ۱۶ برای ممانعت از انجام بازرسی ماموران سازمان جهت نمونهبرداری و تعیین میزان آلودگی ناشی از فعالیت مراکز صنعتی، تولیدی، معدنی، خدماتی، عمومی و کارگاهی جزای نقدی درنظر گرفته، درحالی که برای ممانعت از انجام بازرسی نسبت به منابع متحرک یا وسایل نقلیه موتوری چنین مجازاتی را پیشبینی نکرده است. هرچند میتوان با یک تفسیر موسع، ممانعت از انجام بازرسی برای نمونهبرداری و تعیین میزان آلودگی ناشی از منابع متحرک را به ممانعت از انجام بازرسی برای نمونهبرداری و تعیین میزان آلودگی ناشی از فعالیت مراکز خدماتی تسری داد ولی چنین تفسیری نه تنها مشکل را در همه موارد حل نخواهد کرد، بلکه با مانع اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری برخورد میکند.