این مقاله، به بررسی نقش فن‌آوری اطلاعات در کسب و کار و ایجاد فرصت‌های شغلی پرداخته است. در واقع، فن‌آوری اطلاعات به‌ مثابه موتوری محرک درنظر گرفته شده است که ضمن به‌حرکت درآوردن چرخ¬های شغلی و استخدامی، سبب رشد و پویایی اقتصاد جامعه و ایجاد نوع جدیدی از اقتصاد می¬شود که اقتصاد دانش¬محور نامیده می¬شود. هدف از نگارش این مقاله، مروری بر وضعیت فعلی در بازار کار فن‌آوری اطلاعات و تأکید بر نقش کارگشای آن به‌عنوان یکی از راه¬حل¬های معضل بیکاری در جوامعی است که بخش عظیمی ‌از جمعیت جوان آن‌ها به‌رغم برخورداری از استعداد و انرژی کافی، همچنان از مشکل بیکاری رنج می‌برند.. افزایش جمعیت در کشورهای در حال رشد، کاهش منابع و امکانات موجود در این کشورها و پیدایش نیازهای اجتماعی و اقتصادی جدید، همگی باعث توجه نهادها و مقامات مسئول این کشورها به نیازها و چاره¬اندیشی بنیادین یا مقطعی برای آنها شده است. براساس بررسی¬های صورت گرفته و آمارهای موجود، یکی از مهم¬ترین مشکلات فراروی جوامع در حال توسعه و حتی کشورهای صنعتی مشکل بیکاری است. مجموعه راه¬حل¬هایی که برای رفع این مشکل جهانی ارائه شده است، راه اندازی کسب و کار و یا کارآفرینی نامیده می¬شود. در اقتصاد رقابتی و مبتنی‌بر بازار کنونی که با تغییرات و تحولات سریع بین¬المللی همراه شده و فرایند گذر از جامعه صنعتی به‌ جامعه اطلاعاتی را سبب¬ساز شده است، از کارآفرینی به‌عنوان موتور توسعه اقتصادی یاد می¬شود که می¬تواند در رشد اقتصادی کشورها، ایجاد اشتغال و رفاه اجتماعی نقش مهمی‌ را برعهده داشته باشد. امروزه دیگر اقتصاد ملی جای خود را به اقتصاد جهانی داده است و در این عرصه کشورهایی موفق خواهند بود که فرصت¬های شغلی را تنها به چارچوب جغرافیایی خود محدود نسازند، بلکه فضای کاری وسیعی به وسعت جهان در ذهن خود داشته باشند. اما واقعاً چه ابزار یا وسیله¬ای می¬تواند چنین فضای گسترده¬ای را فراهم سازد؟ فن‌آوری اطلاعات و در راس آن اینترنت، پاسخ این سؤال را به‌ آسانی داده است. امکانات منحصربه‌فرد اینترنت، زمینه¬ساز پیدایش شکل جدیدی از تجارت شد که امروزه به‌نام تجارت الکترونیک شناخته شده است. انجام تعاملات تجاری به‌صورت پیوسته و سهولت در پرداخت و دریافت وجوه سبب ایجاد تحولی شگرف در شکل و ماهیت تجارت شده است. تمامی ‌این امکانات و توانمندی¬ها به‌دست توانمند کسانی به‌وجود آمده¬اند که فکری خلاق و ذهنی بااستعداد داشته¬اند. اینان کارآفرینان واقعی هستند زیرا نه‌تنها سبب خوداشتغالی و اشتغال¬زایی برای مجموعه¬های انسانی وابسته به خودشان شده¬اند بلکه میلیون¬ها فرصت شغلی را نیز تنها با اتصال به اینترنت برای میلیون¬ها نفر از ساکنان این کره خاکی، فراهم ساخته¬اند. بنابراین، از یک¬سو با فن‌آوری اطلاعات به‌عنوان بستر اشتغال¬زای جهانی روبه¬رو هستیم و از سوی دیگر با کارآفرینانی مواجه می¬شویم که هر روز فرصت¬های جدیدی را برای جویندگان شغل و کار در فضای مجازی ایجاد می¬کنند. این کارآفرینان طیف وسیعی را از ارائه¬کنندگان خدمات و محصولات در اینترنت تا برنامه¬نویسان و متخصصان فن‌آوری اطلاعات در‌‌‌بر می¬گیرند. بنابراین، اقتصاد دنیای امروز بر پایه نوآوری، خلاقیت و استفاده از دانش بویژه دانش اطلاعات و ارتباطات استوار است. چنین اقتصادی را اقتصاد مبتنی ‌بر دانش یا «اقتصاد دانش¬محور می‌نامند. در این باب، از یک¬سو به تشریح مشارکت فن‌آوری اطلاعات در کسب و کارپرداخته می¬شود و از سوی دیگر تعامل دو سویه میان آن‌ها، مورد بررسی قرار می¬گیرد. در پرتو مباحث مطرح شده، کوشش می¬شود تصویری روشن از توان‌مندی¬های بالقوه و بالفعل این فن‌آوری در ایجاد کمک به فرصت‌های بهبود کسب و ارائه شود کارآفرینی موضوعی است که از اواخر قرن بیستم موردتوجه محافل آموزشی کشورهای جهان قرار گرفته است. بررسی تاریخ ادبیات کارآفرینی مؤید آن است که این واژه نخستین‌بار در تئوری¬های اقتصادی و توسط اقتصاددانان ایجاد شده و سپس وارد مکاتب و تئوری¬های سایر رشته¬های علوم شده است. «کانتیلون» که ابداع¬کننده واژه کارآفرینی است، کارآفرین را فردی ریسک¬پذیر می¬داند که کالا را با قیمت معلوم خریداری می¬کند و با قیمت نامعلوم می¬فروشد. «جین بپنتیست سی» کارآفرین را هماهنگ¬کننده و ترکیب¬کننده عوامل تولید می¬داند، اما ویژگی خاصی را برای او در نظر نمی¬گیرد. به ‌بیانی ‌دیگر، به فردی که عوامل تولید (زمین، نیروی کار و سرمایه) را برای تولید، تجارت یا ارائه خدمات ترکیب کند، «کارآفرین» و به کار او «کارآفرینی» گفته می¬شود. یکی از دیگر تعاریف کامل و جامع کارآفرینی توسط «شوم پیتر» ارائه شده است. وی در کتاب خود با عنوان «تئوری توسعه اقتصادی» بین مفهوم واژه نوآوری و اختراع تفاوت قائل شده و نوآوری را استفاده از خطرپذیری اختراع برای ایجاد محصول یا خدمت تجاری می¬داند. از نظر وی، نوآوری عامل اصلی ثروت و ایجاد تقاضا است. بنابراین کارآفرینان مدیران یا مالکانی هستند که با راه¬اندازی واحد تولیدی – تجاری از اختراع بهره¬برداری می¬کنند. با توجه به تعاریف ارائه شده در این خصوص می¬توان گفت کارآفرین کسی است که: ▪ کار و شغل ایجاد کند ▪ خوداشتغالی و دیگر اشتغالی ایجاد کند ▪ ارزش افزوده ایجاد کند ▪ محصولات با خدمات جدید به‌وجود آورد ▪ خلاقیت و نوآوری کاربردی داشته باشد ▪ با خطرپذیری، فعالیت¬های تولیدی و اقتصادی انجام دهد ▪ نیازها را شناسایی و آنها را براورده سازد ▪ فرصت¬ها را به دستاوردها تبدیل کند ▪ منابع و امکانات را به‌سوی هدف هدایت کند ▪ برای تقاضاهای بالقوه محصول بیافریند (پیش¬بینی در عرضه و تقاضا) ▪ ایده¬ای خلاق را به ثروت تبدیل کند انواع کارآفرینی در نگاهی کلی می¬توان کارآفرینی را به دو نوع اساسی تقسیم کرد: کارآفرینی فردی و کارآفرینی سازمانی. اگر نوآوری و ساخت محصولی جدید یا ارائه خدماتی نو با توجه به بازار، حاصل کار فرد باشد، آن را کارآفرینی فردی و اگر حاصل تلاش یک تیم در سازمانی باشد، آن را کارآفرینی سازمانی می‌نامند. بسیاری از کارآفرینان کار خود را در قالب ایجاد شرکت¬های کوچک و متوسط (SMEها) شروع می¬کنند. این شرکت¬ها سهم بسزایی در توسعه صنایع پیشرفته و ایجاد اشتغال داشته و نسبت به شرکت¬های بزرگ از انعطاف‌پذیری بالایی برخوردارند. لذا بسیاری از دولت¬ها متقاعد شده¬اند که باید بستر رشد را برای واحدهای کوچک و متوسط در قالب انکوباتورها (مراکز رشد فناوری)، پارک‌های صنعتی و فن‌آوری فراهم سازند و آن‌ها را تا زمانی که بتوانند به‌صورت شرکتی مستقل وارد بازار شوند، حمایت کنند. در کشورهای جنوب شرقی آسیا ۹۵ درصد از کل بنیادهای اقتصادی و صنعتی کشورها را SMEها تشکیل داده و به‌عنوان رکن توسعه وظایف و تکالیفی را برعهده آنان میگذارند. مشارکت فن‌آوری اطلاعات در کسب و کار امروزه روشن شده است که اطلاعات و ارتباطات، دو قدرت مهم هستند. این دو، هم خود ارزش دارند و هم ارزش به‌ وجود می¬آورند. فردی که از بازارهای مختلف و قیمت اجناس در آن بازارها اطلاع داشته باشد و یا از گذشته و آینده بازار باخبرباشد می¬تواند تصمیمات بهتری برای رسیدن به سود بیشتر بگیرد. اطلاعات علاوه ‌بر ارزش اطلاعات علاوه ‌بر ارزش ذاتی، جنبه دیگری دارد که به دانش منتهی می¬شود و در مکانیزم تصمیم¬گیری و انجام بهتر آن اثر می¬گذارد. ارتباطات نیز مانند اطلاعات ارزشمند بوده و ارزش افزوده¬ای متناسب با اندازه و نوع ارتباطات نصیب افراد می¬کند. اطلاعات و ارتباطات، دو ابزار اساسی موردنیاز هر نوع کسب و کاری هستند. کسب و کار در انزوا و بدون حمایت نهادها، سازمان¬ها و انسان¬ها امکان-پذیر نیست. راه اندازی کسب و کارو کارافرینی مستلزم کشف یک نیاز اجتماعی است. کشف نیازهای اجتماعی به شناخت اجتماع، نیازهای آن و بافت فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن وابسته است. در شناسایی نیاز هر فعالیت، ایده¬پرداز یا تئوریسین باید در مورد محیط خود بینش و بصیرت داشته باشد و بداند در نقاط دیگری از دنیا چه راه¬حل¬هایی برای رفع نیاز، ارائه شده است. بنابراین، اطلاعات و دانش مانند ارتباطات از ملزومات هر فعالیت کارآفرینی است.. فناوری اطلاعات و در رأس آن اینترنت، شرایطی تازه را پدید آورده است که در آن، تولیدکنندگان، تامین¬کنندگان، فروشندگان و مشتریان و تقریباً همه عوامل دست¬اندرکار یک چرخه اقتصادی، قادرند در فضای مجازی مشترک با یکدیگر در ارتباط باشند و به تبادل اطلاعات، خدمات، محصولات و پول بپردازند. اینترنت، تئوری¬ها و نظریات جدیدی را به‌میان آورده است که یکی از آنها «اشتغال پیوسته» است. در این نوع اشتغال، فرد شاغل کار خود را با استفاده از امکانات رایانه¬ای انجام می¬دهد و حاصل کار را (که می¬تواند محصولی مانند یک نرم¬افزار و یا خدمتی نظیر کاوش باشد) از طریق اینترنت در اختیار کارفرما یا مشتریان قرار می¬دهد. جالب¬تر اینکه دریافت دستمزد یا پرداخت مبالغ نیز با استفاده از اینترنت و از طریق مجاری اعتباری اینترنتی نظیر حساب¬های اینترنتی و کارت¬های اعتباری صورت می¬گیرد. مجموعه این فعالیت¬ها و تعاملات در قالب آنچه که امروزه تجارت الکترونیک نامیده می-شود، قابل بررسی است. درواقع تجارت الکترونیکی یکی از نمودها و کاربردهای ویژه فن‌آوری اطلاعات است و هم اکنون حجم وسیعی از تعاملات باز/رگانی در کشورهای پیشرفته به ‌شیوه الکترونیکی صورت می¬پذیرد.. کسب و کار اینترنتی به این موارد خلاصه نمی¬شود و موارد بسیاری بویژه در زمینه نرم¬افزارهای مبتنی‌بر شبکه و همچنین محتویات شبکه وجود دارد. در کسب و کار شیوه¬های جذب مشتریان اینترنتی، بازاریابی اینترنتی، همکاری¬ها و شبکه¬های مجازی، واقعیت مجازی، آموزش و کار از راه دور و... همه و همه گستردگی عصر اطلاعات را نشان می¬دهند.. اینترنت شبکه¬ای مجازی است که تا حد زیادی مستقل از محل است. این شبکه، بازاری بدون مرز است که در آن براحتی می¬توان تجارت کرد. برای این‌ منظور، باید افراد کارآفرین با ایده¬هایی نو، شرکت¬هایی اینترنتی را تأسیس کنند و پس از مدتی‌که ارزش فوق¬العاده¬ای یافتند آنها را بفروشند.. گسترش روزافزون اینترنت در عرصه¬های گوناگون خدمات که برمبنای پیدایش نیازهای جدید صورت می¬گیرد، سبب شده است تا هر روز افراد بیشتری جذب این بازار کار مجازی شوند و شانس خود را در یافتن مشاغل مناسب امتحان کنند. مؤسسات، سازمان¬ها و نهادهای خصوصی و دولتی در تمامی ‌کشورها، بر آن شده¬اند تا معرفی محصولات و خدمات خود را در بستر اینترنت انجام دهند. از این رو، نخستین نیازی که فراروی آنها قرار می-گیرد، مراجعه به افرادی است که از دانش و مهارت کافی برای انجام چنین فعالیت‌هایی برخوردار باشند. طبیعی است که امروزه نمی¬توان مؤسسه¬ای را عاری از متخصصان فن‌آوری اطلاعات یافت. ورود رایانه و فناوری¬های مرتبط با آن به بازار کار و تجارت و کاربرد روزافزون تعاملات اینترنتی، سبب شده است تا بازاری دائمی‌ برای متخصصان فن‌آوری اطلاعات به ‌وجود آید. بنابراین، فن‌آوری اطلاعات به‌عنوان یک پدیده، به‌نوبه خود زمینه¬ساز کارآفرینی در حوزه¬های مختلف شده است. ویژگی¬های مؤثر فن‌آوری اطلاعات در بهبود کسب و کار فناوری اطلاعات با برخورداری از ویژگی¬ها و قابلیت¬های مختلف، توانسته است انعطاف¬پذیری شایان توجهی را در زمینه کسب و کار از خود نشان دهد. همین ویژگی¬ها سبب افزایش کارایی این فن‌آوری در امر کارآفرینی و ایجاد اشتغال شده¬اند. در نگاهی کلی، می¬توان به بعضیاز این ویژگی¬ها اشاره کرد: ▪ افزایش سرعت محاسبه و پردازش سریع اطلاعات و انتقال فوری آن، زمان انجام کار را کاهش و در نتیجه بهره¬¬وری را افزایش می¬دهد. فن‌آوری اطلاعات امکان جست¬وجو و دستیابی سریع به اطلاعات را نیز فراهم می¬کند. ▪ افزایش دقت در مشاغل مبتنی‌بر انسان، دقت انجام کار متغیر است، اما فن‌آوری اطلاعات دقتی بالا و ثابت را تأمین و تضمین می¬کند. در انواع فعالیت¬های پردازشی و محاسباتی دقت رایانه به مراتب بیشتر از انسان است. ▪ کاهش اندازه فیزیکی مخازن اطلاعات با توسعه فن‌آوری اطلاعات و به¬کارگیری آن، دیگر لزومی ‌به حمل و نگهداری حجم زیادی از کتاب¬های مرجع تخصصی وجود ندارد. براحتی می¬توان در هر دیسک فشرده، اطلاعات چندین کتاب را ذخیره کرده و یا منابع موردنیاز را از طریق شبکه¬های رایانه¬ای دریافت کرد. ▪ رفع بعضی‌ از فسادهای اداری استفاده از فن‌آوری اطلاعات، شفافیت در انجام کارها را افزایش می¬دهد و بسیاری از واسطه¬ها را حذف می¬کند. این دو مزیت کلیدی منجر به رفع بعضی ‌از فسادهای اداری بویژه در سطوح پایین می¬شوند. ▪ ایجاد امکان کار تمام‌ وقت به ‌کمک فن‌آوری اطلاعات، بسیاری از استعلام¬ها و مراجعات افراد و غیره از طریق شبکه¬های رایانه‌ای و به‌صورت خودکار انجام می¬گیرد. بنابراین، می¬توان به‌صورت ۲۴‌ساعته از آن بهره گرفت ▪ ایجاد امکان همکاری از راه‌دور مخابرات، تلفن، تله‌کنفرانس، ویدئو کنفرانس و همچنین سیستم¬های همکاری و غیره نمونه¬هایی از کاربردهای فن‌آوری اطلاعات در این زمینه هستند. ▪ کاهش هزینه¬های سیستم یا سازمان با توجه به موارد فوق، بویژه افزایش سرعت که باعث انجام تعداد کار بیشتر می¬شود و انجام کار تمام‌وقت، بهره¬وری سیستم افزایش می¬یابد و در نتیجه باعث کاهش مقدار زیادی از هزینه¬ها می¬شود. ● وضعیت فعلی و آینده در بازار کار فن‌آوری اطلاعات گزارشی که بتازگی توسط مجمع فن‌آوری اطلاعات امریکا و ارائه شد، روشن ساخت که در آینده تقاضا برای نیروی کار فن‌آوری اطلاعات (IT) در کشورهای در حال رشد، رو به فزونی خواهد گذاشت و در کشورهای پیشرفته کاهش خواهد یافت.. در کنار این واقعیت¬ها، افق¬هایی امیدبخش نیز به چشم می¬خورند. همان¬طور که اقتصاد تعداد فزاینده¬ای از متقاضیان واجد شرایط کار را به‌وجود آورده است، مدیران کارفرما نیز می¬توانند در پر کردن مشاغل خود آزادی انتخاب بیشتری داشته باشند. در اواخر دهه ۱۹۹۰ در بازارهای رقابتی، کارفرمایان بیشتر مایل به دادن آموزش رسمی ‌و گرفتن تجربه مشخص کاری بودند. با نرمتر شدن بازار، کارفرمایان نیز بیشتر مایل به جذب آموزش و تجارب کاری ویژه شدند. اکنون شرکت¬ها می¬خواهند مشاغل IT خود را به چند دلیل، به خارج از کشور منتقل کنند. این دلایل شامل نیاز به بومی¬سازی گسترده محصولات و خدمات، توانایی استفاده از اختلافات زمانی و جغرافیایی برای ایجاد نوبت¬های کاری دوم یا سوم به‌عنوان راهکاری برای باز نگه‌داشتن بازارها و نیز نوعی استراتژی برای کاهش هزینه¬هاست. از آنجا که طبیعت شرکت¬های خارجی، جمعیت¬های نیروی کاری IT را بیش از گذشته پیچیده ساخته است، بتدریج تعادل سنتی میان هزینه و کیفیت از میان می¬رود. در نتیجه، توسعه خارجی مشاغل بیشتر به‌عنوان یک گزینه مطرح می-شود.. ● نتیجه¬گیری فناوری اطلاعات، تحولات زیادی در تمامی ‌فعالیت¬های اجتماعی از جمله کسب و کار به‌وجود آورده و به‌ عنوان مهم¬ترین ابزار کارآفرینی مدرن مورد توجه قرار گرفته است. همچنین کارآفرینی در فن‌آوری اطلاعات، پهنه وسیعی برای فعالیت دارد. کارآفرینی لازمه توسعه فن‌آوری و بستر کارآفرینی و راه اندازی کسب و کار است. است. بنابراین با تعاملی دوسویه میان این‌دو مواجه هستیم و براساس اهمیت نقش، وظیفه نهادهای مسئول مدنی و اجتماعی مشخص می¬شود. باید کارآفرینی در حوزه فن‌آوری اطلاعات را که همان شبکه¬های ارتباطی و اطلاعاتی است، توسعه دهند و تقویت کنند و امکان دسترسی آسان همگان به این شبکه¬ها را فراهم سازند. ضمن اینکه فرهنگ استفاده از شبکه¬ها را ایجاد کرده و گسترش دهند و قوانین و مقررات لازم را تدوین و اجرا کنند. اعظم فطرتی کارشناس ارشد کارافرینی دانشگاه تهران fetratinadia@yahoo.com