بخش اول: هدر دادن منابع:
تعداد خودروهای اروپا ۴ برابر ایران و آلودگی هوای آنجا یک سوم ایران است. جمعیت دو کشور ایران و ترکیه تقریباً مساوی و معادل ۸۰ میلیون نفر است. تعداد خودروهای موجود در ایران بیش از ۱۸ میلیون دستگاه و در ترکیه بیش از ۲۱ میلیون دستگاه است.
اما مصرف سالیانه بنزین در ایران ۱۲ برابر مصرف آن در ترکیه است. اگر شما در زمستان، وارد یک بانک یا اداره دولتی در اروپا یا کانادا شوید، دمای محیط حدود ۱۶ تا حداکثر ۱۸ درجه سانتیگراد است. بنابراین برای گرم شدن در آنجا باید لباس گرم بپوشید. اما در زمستان تهران، دمای محیط داخلی یک بانک یا فروشگاه، گاهی بیش از ۲۸ درجه سانتیگراد است. بنابراین برای تحمل گرما در اینجا و در فصل زمستان، باید لباسهای گرم را در بیاوردید! به گفتهی سید حسین سجادی مدیرعامل سازمان بهرهوری انرژی در دیماه ۹۵، سرانه متوسط مصرف انرژی ایران در بخش کشاورزی ۳٫۳ برابر متوسط مصرف انرژی و در بخش ساختمان (عمومی، تجاری، مسکونی و صنعت) نیز ۱٫۹برابر متوسط مصرف انرژی در جهان است. در سال ۹۴، نصراله سیفی مدیر عامل وقت شرکت بهینه سازی مصرف سوخت ابراز نگرانی کرد که در دهه های اخیر، در اکثر کشورهای دنیا، شدت مصرف انرژی رو به کاهش است اما در ایران بر خلاف سایر کشورهای جهان شدت مصرف انرژی رو به افزایش است. این روند در سال ۹۶ همچنان پرشتاب ادامه دارد.
علت این مشکل هم کاملاً روشن است: پرداخت یارانه. اصولاً پرداخت یارانه به مفهوم تشویق مردم به استفاده از کالا یا خدماتی است که مشمول پرداخت یارانه شدهاند. مثلا اگر به انتشار کتاب یارانه پرداخت کنید، تعبیر این اقدام آن است قصد دارید تا از تولید و عرضه کتاب و توسعه کتابخوانی در جامعه حمایت کنید. پرداخت یارانه به حاملهای انرژی نیز یک پیام بیشتر ندارد. قصد دارید تا از مصرف (بخوانید هدردادن) بیشتر انرژی و سوخت حمایت کنید. اما براستی مطلع هستیم که مجموع مبلغ یارانه پرداختی به این کالاها به چه میزان است؟
۱- آژانس بینالمللی انرژی در سال ۲۰۱۷ گزارشی از میزان یارانه پرداختی کشورهای جهان به انرژی منتشر کرد که حاوی اطلاعات قابل تاملی برای ارزیابی هزینهی مصرف انرژی در ایران بود. به استناد این گزارش مجموع یارانه پرداختی به حاملهای انرژی در سه گروه نفت، گاز و برق در جهان، در سال ۲۰۱۶ بالغ بر ۲۶۲ میلیارد دلار بوده است. بنا اطلاعات مندرج در همان گزارش، مجموع یارانه پرداختی ایران به حاملهای انرژی در مجموع، نزدیک به ۳۵ میلیارد دلار بوده است. به عبارت سادهتر، میزان یارانه پرداختی از سوی ایران طی سال ۲۰۱۶، بیش از یک دهم کل یارانه پرداختی در جهان، یعنی یازده و نیم درصد از کل بوده است.
این ۲۶۲ میلیارد یارانه پرداختی در جهان شامل ۱۰۷ میلیارد دلار یارانه برق، ۱۰۵ میلیارد دلار یارانه نفت و ۵۰ میلیارد دلار یارانه گاز طبیعی است و سهم ایران از این کل به ترتیب عبارتست از حدود ۵ میلیارد دلار یارانه برق، حدود ۱۶ میلیارد دلار یارانه فرآوردههای نفتی و حدود ۱۴ میلیارد دلار یارانه گاز طبیعی (که عمدتاً شامل مصرف خانگی است). به عبارت دیگر میزان یارانه پرداختی از سوی ایران به فرآوردههای نفتی (بنزین) بیش ۱۵ درصد کل یارانه پرداختی در جهان است. اما این نیز هنوز تصویر واقعی ماجرا نیست. لازم است تا در محاسبات آژانس، هزینههای صرف شده را بجای نرخ مبادلهای اعلامی توسط بانک مرکزی ایران، با نرخ بازار آزاد در همان سال محاسبه کنیم. در اینصورت مابه التفاوت نرخ مبادله ای و نرخ واقعی ارز در بازار در طی سال ۲۰۱۶ در حدود ۲۶ درصد بوده است. ازاینرو چنانچه، با احتساب نرخ ارز واقعی در بازار آزاد این محاسبات را اصلاح کنیم، یارانه پرداختی ایران به بنزین معادل ۲۰٫۱۶ میلیارد دلار و مجموع یارانه پرداختی به حاملهای انرژی در کشور معادل ۴۴٫۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۶ بوده است.
۲- اگر به هر دلیلی از جمله بدلیل خطای احتمالی در محاسبه نرخ برابری ارز توسط آژانس، نسبت به دقت این گزارشها تردید داشته باشیم، کافی است تا به سراغ منابع معتبر داخلی برویم. معتبرترین منبع داخلی در کشور دراینباره، اظهارات وزیر نفت خواهد بود. بیژن نامدار زنگنه، در بهمنماه ۱۳۹۵ و در مراسم امضای قرارداد طرح جایگزینی تاکسیهای فرسوده، اعلام کرد که دولت سالانه حدود ۵۰ میلیارد دلار یارانه به سوخت و انرژی پرداخت میکند. با احتساب سهم ۴۶ درصدی سوخت از این ۵۰ میلیارد دلار، یارانه پرداختی به سوخت در سال ۱۳۹۵ در حدود ۲۲٫۸ میلیارد دلار بوده است.
۳- در یازدهم مردادماه ۱۳۹۶، گزارشی درباره گفتگو با یک مقام آگاه دولتی منتشر که توضیح میداد، قیمت تمام شده هر لیتر بنزین و گازوئیل (پنجاه پیپیام) برای دولت در حدود ۲۰۰۰ تومان است. در همان گزارش، عنوان شده بود که میزان مصرف کنونی بنزین در کشور در حدود ۸۴ میلیون لیتر در روز و مصرف گازوئیل در حدود ۷۸ میلیون لیتر در روز است. بنابراین برآورد شده بود که دولت سالانه بیش از ۸۰ هزار میلیارد تومان، یارانه برای مصرف بنزین و گازئیل پرداخت میکند به عبارت دیگر، سالانه ۱۷٫۸ میلیارد دلار یارانه سوخت در ایران بابت این دو نوع سوخت پرداخت میشود.
۳- به استناد گزارشی که از مصرف بنزین در ایران، توسط دفتر پژوهشهای اقتصاد و توسعه مشهد به همت سیدمحمد بحرینیان تهیه شده است، طی سالهای ۱۳۷۶ تا آخر ۱۳۹۴ (به مدت ۱۹ سال)، بیش از ۳۷۲ میلیارد و ۳۵۲ میلیون لیتر بنزین در کشور مصرف شده است. این محاسبات صرفنظر از ارزش مصرف گازوئیل در طی این بازه زمانی است.
برای این که هزینه فرصتهای از دست رفته را با معیارهای بینالمللی بسنجیم، متوسط نرخ بنزین را فقط بهصورت فرضی، معادل قیمت روز آن در ترکیه فرض میکنیم. قیمت هر لیتر بنزین در ترکیه، در ژانویه ۲۰۱۸ معادل ۱٫۴۹ دلار در هر لیتر بوده است، ارزش بنزین مصرفی به نرخ امروز با احتساب همان ۳۷۲ میلیارد و ۳۵۲ میلیون لیتر بنزین مصرفی طی سالهای ۱۳۷۶ تا آخر ۱۳۹۴، معادل ۵۵۵ میلیارد دلار بوده است. درحالی که با احتساب قیمت روز بنزین و دلار، قیمت فروش بنزین در داخل کشور معادل ۲۲ سنت است و ارزش روز بنزین فروختهشده طی ۱۹ سال مذکور معادل ۸۳ میلیارد دلار بوده است. ازاینرو، مابه التفاوت قیمت فروش بنزین در داخل کشور با قیمت جهانی آن معادل ۴۷۲ میلیارد دلار در طی آن ۱۹ سال کذایی، بوده است. نزدیک به متوسط ۲۵ میلیارد دلار در هر سال!
جمعبندی: مطالعات کارشناسی گوناگون انجام شده، حاکی از این است که چیزی در حدود ۲۰۰ هزار تا ۳۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه برای مصرف سوخت و انرژی در کشور پرداخت میکنیم. اما بجای هدر دادن این منبع عظیم از طریق انرژیسوزی، چهکارهای میتوانستیم بکنیم؟
بخش دوم: کمبود منابع:
در طرح ترافیک جدید پیشنهاد شده توسط شهرداری، قرار است در گام نخست ۱۰۰۰ دستگاه اتوبوس و ۱۴۰ واگن مترو از محل درآمد حاصل از اجرای این طرح خریداری شود و اجرای این طرح، نیازمند بودجهای معادل ۵۰۰ تا ۷۰۰ میلیارد تومان است. در حالی که بهگفتهی مدیرعامل شرکت واحد اتوبوسرانی، فقط در شهر تهران، با کمبود حداقل ۳ هزار دستگاه اتوبوس روبهرو هستیم. همچنین اعلام شده است که مشکل متروی تهران، کمبود ۲ هزار واگن است و در صورت تامین این مقدار، با افزایش قابل ملاحظهی بهرهوری خطوط مترو روبرو خواهیم بود.
در حالی کل بودجه عمرانی مصوب در سال ۹۵، در حدود ۵۷ هزار میلیارد تومان بود و کل بودجه عمرانی محقق شده در سال مذکور در حدود ۱۵ هزار میلیارد تومان بوده است؛ ما سالیانه ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه سوخت و انرزی میپرداخت میکنیم: چیزی بیش از ۱۰ تا ۱۵ درصد کل یارانه انرژی در دنیا.
بخش سوم: پوپولیسم اقتصادی
یکی از نمادهای پوپولیسم (یا عوامگرایی)، جلب حمایت و نظر مردم با توسل به ادعاهای مبهم و اظهارات کلی و غیر کارشناسی است. همین اواخر، یک صاحبنظر غیراقتصادی! در اعتراض به افزایش قیمت بنزین در بودجه پیشنهادی دولت برای سال ۹۷، این پرسش را مطرح کرده بود که: مگر مردم ما به اندازه اروپا و آمریکا و ژاپن حقوق میگیرند که قیمت بنزین هم معادل قیمت آنجا باشد؟ براستی وقتی اروپایی ها یا ژاپنیها خودروهایی در کلاس جهانی تولید میکنند و ما بیست و چند سال است که بهصورت ملالت باری، تولید چند مدل خودرو را در چند خودروسازی تکرار میکنیم، چرا انتظار داریم تا به اندازه آنها حقوق بگیریم؟ توزیع ثروت در دنیا براساس توانایی در ارائهی محصولات یا خدماتی است که در کلاس جهانی تولید یا عرضه شوند. اگر ما قادر بودیم که خودرو، لوازم خانگی یا گوشی موبایل را مانند آنها در تیراژ میلیونی تولید و عرضه کنیم، میتوانستیم مطالبهی حقوق و مزایای معادل آنها را داشته باشید.
ممکن است تصور کنیم که چون محصولی مانند نفت را در کلاس جهانی عرضه میکنیم، حقوق دریافتیمان باید به اندازه یک اروپایی باشد. اما این فقط ناشی از یک خطای محاسباتی صرف است. درآمد آلمان در ۱۱ ماه نخست سال ۲۰۱۷، از محل صادرات محصولات صنعتی، بیش از ۱۱۷۸ میلیارد دلار بوده است. در حالی که کل درآمد ارزی ما از محل صادرات نفت در سال ۱۳۹۵ در حدود ۳۳ میلیارد دلار بود. چیزی در حدود ۲ درصد درآمد صادراتی آلمان. فقط شرکت اپل به تنهایی در فصل سوم سال ۲۰۱۷، بیش از ۴۵ میلیارد دلار درآمد طی این سه ماه داشته است.
بنابراین وقتی قرار است که حقوق دریافت کنیم، باید به اندازه فناوری و کیفیت محصول و خدماتی که عرضه میکنیم، حقوق دریافت کنیم و وقتی میخواهیم خاویار، بنزین یا گوشی موبایل بخریم، ناگزیریم تا معادل قیمتهای جهانی بابت آنها پول پرداخت کنیم.
بخش چهارم: تخصیص بهینه منابع در کشور
با هیچ منطقی نمیتوان پذیرفت که یارانه مصرف سوخت و انرژی در کشور، بیش از ده یا بیست برابر بودجه عمرانی محقق شده باشد. مدیریت معقول منابع ملی کشور، نیازمند یک عزم ملی و تلاش مشترک و همه جانبه است. ما توانایی آن را داریم که با مدیرت صحیح منابع ملی خودمان، به یک کشور ثروتمند و پیشرفته بدل شویم؛ جایگاهی که شایستهی آن هستیم.
علی محمودیان: رئیس اتحادیه سوختهای جایگزین
شهرام اتفاق: مشاور عالی اتحادیه سوختهای جایگزین