علیرضا امامی فرد-در سلسه گزارش مصاحبه های جهان اقتصاد از صنایع دستی ایران، این بار به سراغ هنر جاجیم بافی رفتیم. یکی از دلایل طولانی شدن فاصله گزارش قبلی با گزارش حاضر کمبود هنرمند در این شاخه از صنایع دستی بود. شاید باورش کمی سخت باشد وقتی این مطلب را می شنویم زیرا بسیاری با نام جاجیم آشنا هستند و تصورشان این است که چنین کالایی در میان مردم به وفور یافت می شود. اما بانهایت تاسف باید گفت، نتیجه ای که ما گرفتیم برخلاف تصور مردم است. این هنر مظلوم تر از آن است که حتی تصورش شود و باید گفت اگر عجله نکنیم قاعدتا هنر جاجیم بافی از یاد و خاطره مردم خواهد رفت. امروز بخش اول این گزارش را که به مصاحبه با دو هنرمند جاجیم باف اختصاص دارد مطالعه می‌نمایید. در این جا لازم است از کارشناسان سازمان میراث فرهنگی که در تدوین این گزارش ما را یاری کردند، تشکر کنیم. در ادامه مصاحبه جهان اقتصاد با دو هنرمند جاجیم ، خانم بهزاد نسب و آقای اکبری را با هم می خوانیم. تاریخچه جاجیم به چه زمانی بر می گردد؟ خانم بهزاد نسب گفت: « تاریخ مشخصی ندارد زیرا پارچه به مرور زمان پوسیده می شود، برای همین تاریخچه مشخصی در مورد آن وجود ندارد.» آقای اکبری به این سوال این گونه پاسخ می دهد: «تاریخ آن به زمان مادها بر می گردد و در آن زمان معتقد بودند که این کالا بسیار با ارزش است. اما اگر بخواهیم از لحاظ قدمت بگوییم، حصیر بافی از جاجیم بافی قدیمی تر است.» جنس جاجیم از چه بوده و آیا حالا تغییری نسبت به سالهای دور کرده است؟ بهزاد نسب: «جنس آن ابتدا از پشم بوده، اما جدیدا به این خاطر که اگر پشم در معرض آب قرار گیرد بوی خاصی می دهد به همین خاطر به تازگی از نخ آکرولیک استفاده می کنیم. اصالت آن از پشم است و همین حالا هم از پشم استفاده می شود اما به دلایلی از قبیل قیمت بالای آن و سخت بودن شست و شوی آن چنین تغییری در مواد اولیه آن داده ایم.» اکبری این گونه پاسخ می دهد: «جاجیم بافی یک کار نساجی است و در زمان قدیم از پشم استفاده می شده. البته در بعضی از نقاط که آب و هوای آن گرم بوده، از پنبه نیز استفاده می شده است. البته قابل ذکر است که از ابریشم هم می توان در مواد اولیه جاجیم استفاده کرد. امروزه از کاموا هم می توان بهره برد. حسن آن ظریف بودن آن است و نیازی به تاب ندارد. به عنوان مثال اصولا پشم باید تابیده شود، یعنی در چله کشی محکم شود تا استحکام کافی را داشته باشد. اما حسن پشم این است که برای صادرات بسیار مناسب تر از کاموا است.» آیا مواد آن در ایران تولید می شود؟ بهزاد نسب این گونه می گوید: «خداروشکر تمام مواد اولیه در ایران تولید می شود:» اکبری: «بله، از ابتدا تا انتها در ایران تولید می شود.» اصالت جاجیم برای کجاست؟ بهزاد نسب: «اصالت جاجیم برای شهرهای لرستان و کردستان است.» اما اکبری نظرش با بهزاد نسب کمی متفاوت است: « آن طور که بنده اطلاع دارم استان های بوشهر، شیراز، اصفهان، کهگیلیو و بویر احمد و ایلام و مغان اردبیل در این رشته سابقه قدیمی دارند. به طور کلی هر جا که جزو مناطق عشایری بوده جاجیم هم وجود داشته است. البته در منطقه خلخال که من فعالیت دارم جاجیم های ظریفی از ابریشم تولید می شود.» جاجیم بافی زیرشاخه چیست؟ بهزاد نسب: «جاجیم بافی یک نوع پارچه بافی است. در پارچه بافی معمولا نخهای نازک استفاده می شود و فرق جاجیم و پارچه بافی در پدال های آن است. در جاجیم چهار و پارچه بافی سه پدال مورد استفاده قرار می گیرد.» اکبری در این باره گفت: «جاجیم بافی زیر شاخه بافته های «داری» است. فرش، گلیم، جاجیم و نمونه های مشابه را بافته های «داری» می گویند.» تولید یک رومیزی ۶۰در ۶۰ جاجیم به طور معمول چقدر زمان می برد و قیمت آن چقدر تمام می شود؟ بهزاد نسب در پاسخ به این سوال گفت: « عرض دستگاه های تولید جاجیم ۶۰ سانت است ولی طول آن محدودیتی ندارد علت آن هم این است که مصرف و کاربرد آن به همین اندازه کفایت می کند و بیشتر از این نیاز نبوده اما غیر ممکن هم نیست. در رابطه با زمان و قیمت آن می توان گفت که یک رومیزی ۶۰ در ۶۰ شاید دو ساعت زمان ببرد و قیمت آن اگر با پشم تولید شود حدودا ۳۰ هزار تومان تمام می شود. البته ما مدت زمانی است که به جای پشم از آکرولیک استفاده می کنیم. قیمت آن هم ارزان تر و متری ۱۵ هزار تومان در می آید. اکبری پاسخ داد: « اگر یک رومیزی ۶۰ در ۶۰ با پشم تولید شود حدود ۳۰ هزار تومان هزینه برمی دارد ولی اگر با کاموا باشد ده هزار تومان ارزان تر هم می توان آن را تولید کرد. مدت زمان ساخت چنین کالایی هم یک روز یا حتی خوشبینانه تر نصف روز است» کدام قشر از جامعه در این شاخه از صنایع دستی بیشتر فعالیت دارند؟ آقایان یا خانم ها؟ بهزاد نسب که خود هنرمندی از استان مرکزی است گفت:« در لرستان آقایان فعال ترند و حتی برایشان یک شغل محسول می شود ولی در استان مرکزی چند خانم بیشتر فعالیت ندارند.» اما اکبری کلی تر مسیله را می بیند و پاسخش با بهزاد نسب متفاوت است: « اکثرا خانم ها در جاجیم بافی فعال هستند». از نظر شما هنرمندان، این شغل می تواند جوابگوی زندگی یک شخص باشد؟ بهزاد نسب امیدوارانه به این پرسش پاسخ می دهد: « اگر یک شخص تنها باشد خیر، زیرا یک نفر باید ببافد، یک نفر کار دوخت و دوزش را انجام دهد و کسی هم باشد که بتواند کالاها را بفرشود. به شخصه من با دو سه نفر خانم کار می کنم. باید طوری باشد که یک نفر هم کارآموزی کند و ما به او آموزش دهیم. به نظر من از همه چیز مهمتر خود هنرمند است. نمونه ای را عرض می کنم. در حال حاضر سفارشی از انگلستان دارم. من در اینترنت کالاهای خود و به طور مثال کوسن های کار خودم را تبلیغ کردم و ایشان آنها را پسندیدند و قرار است از هر کاری سفارش بالا بگیرند.» اما دیدگاه اکبری کمی متفاوت است و می گوید: « اگر بگویم که خانواده ای می تواند زندگی خود را با جاجیم بافی بگذراند کار نادرستی انجام داده ام. بهتر است کمی کلی تر بگویم. صنایع دستی و به خصوص گلیم و جاجیم شغل دامداران و کشاورزان بوده و آنها به هنر صنایع دستی اشراف داشته اند و اینگونه کالا را تولید می کردند و در اصل صنایع دستی مکمل شغل اصلی آنها بوده است. اتفاقا بسیار خوب است زیرا هنگامی که در خانه بیکار باشند می توانند وقتشان را صرف تولید چنین کالاهایی بکنند. البته عده ای هم تمام وقت کار می کنند. اگر کسی این شغل را  به عنوان شغل دایم خود انتخاب کند می تواند ماهی حدودا هفتصد هزار تومان درآمد داشته باشد. اما در کل به نظر من این کار مکمل کشاورزی و دامداری است.» آیا برای جاجیم بافی فرهنگ سازی صورت گرفته است؟ بهزاد نسب می گوید: «خیر، چند سال گذشته  نمایشگاهی در ایتالیا برپا بود که یکی از دوستان بنده به نمایندگی از همه در آن کشور شرکت کرده بود تا در نمایشگاه کارها را ارایه دهد. او می گفت همه جور کاری در آنجا به غیر از جاجیم وجود داشت. او به من می گفت که اگر کار جاجیم در آن نمایشگاه به نمایش در می آمد مردم با هر قیمتی که شده آنها را خریداری می کردند. از نظر من مسوولین کوتاهی می کنند. فرهنگ سازی صورت نگرفته تا مردم در سبد کالایی و یا در هدیه های خود از این کالا استفاده کنند. اگر به جای همین ساک های دستی که جنسشان از نایلکس است، جاجیم به کار می رفت، باعث اشتغالزایی خوبی می شد.» اکبری به عنوان یک تولید کننده فعال اینگونه می گوید: «من خودم یک شرکت تاسیس کرده ام. اگر از من پشتیبانی و جنس های من خریداری شود من می توانم هزار خانوار را تحت حمایت خود در بیاورم، گرچه کار بسیار دشواری است.» این بخش اول از گزارش مصاحبه جهان اقتصاد با دو هنرمند جاجیم بود. مشکلات این هنر بیان شد و در بخش دوم این گزارش سعی خواهیم کرد که به راه حل هایی برای برطرف کردن این مشکلات بپردازیم.