محمد مهدی میثمی- این نشست به مناسبت هفته دفاع مقدس و با عنوان «الگوی توسعه همه جانبه در دوران دفاع مقدس» به سخنرانی دکتر فرشاد مومنی عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد. مومنی در ابتدا با اشاره به دوران دفاع مقدس بعنوان یکی از حیاتیترین ایام تاریخ معاصر ایران از ضرورت توجه به دستاوردهای آن زمان سخن گفت. وی افزود: دفاع مقدس برای ما از جنبههای گوناگونی اهمیت دارد و بنابراین کم بها دادن به کوششهای ژرفکاوانه درباره این پدیده جزو شگفتیهای نظام آموزشی و پژوهشی و تبلیغاتی ما است. بعنوان مثال در چهارصد سال گذشته این برای اولین بار است که ما در یکی از طولانیترین جنگهایمان هیچ بخشی از خاک سرزمینمان را از دست ندادهایم. بنابراین فهم ساز و کارها و نیروها و عواملی که چنین قابلیتی را برای ما پدید آورده بسیار حیاتی است. در ادامه با اشاره به مثال دیگری از دستاوردهای شگرف دوران دفاع مقدس افزود: برای اولین بار در طی تاریخ اقتصادی ایران ما با یکی از طولانیترین جنگها روبرو بودهایم اما حتی یک مورد ثبت شده از مرگ و میر ناشی از قحطیها و اپیدمیها مشاهده نمیشود. وی تجربه دفاع مقدس را از این زاویه نیز بسیار قابل اعتنا دانست که با وجود مشکلات فراوان، از هفده رکورد اقتصادی ایران طی چهل سال گذشته، چهارده رکورد در این دوره اتفاق افتاده است. دکتر مومنی از ضرورت مطالعه آن دوران به اعتبار گرفتاریهای پیچیده اقتصاد ایران در شرایط کنونی نیز سخن گفت و افزود: مطالعه درباره تجربه آن دوران به ما احساس اعتماد به نفس و امید میدهد و اگر ما از زاویه آن تجربه تاریخی بتوانیم رفتارهای کنونیمان را مورد واکاوی قرار دهیم، خواهیم توانست از عهده مشکلات کنونیمان با هزینهای بسیار کمتر بر بیاییم. محور دیگر ضرورت مطالعه جدی این برهه از تاریخ ایران در نظر دکتر مومنی مشکل تداوم یافته توسعه نیافتگی در ایران است که میبایست با پرداختن به این مسئله که چرا تحت فشارهای طاقت فرسای آن زمان اقتصاد ایران بسیار موفق عمل کرده است اما در دورههای بعدی این عملکرد تداوم نیافته است در جستجوی پاسخی در خور و مناسب برآییم. وی ادامه داد: واقعیت این است که مسئله غربت اندیشه توسعه در ایران وجود دارد که من از آن با عنوان پارادوکس توسعهخواهی در یک اقتصاد رانتی نام میبرم. مضمون اصلی این مفهوم عبارت است از اینکه توسعهخواهی مستلزم سطوحی از قابلیت دورنگری و آیندهشناسی است در حالی که در اقتصاد سیاسی رانتی فرآیندهای تصمیمگیری و تخصیص منابع بطور نظام وار به سمت افق کوتاه مدت کشیده میشوند. وی با اشاره به وجود مسئلهای معرفتی در این زمینه گفت: از جنبه روششناختی ما با تقدم رتبهای تقدم سطح مسائل توسعه نسبت به سطح کلان و سطح کلان نسبت به سطح خرد روبرو هستیم. یعنی تا زمانی که نتوانیم مسائل سطح توسعهایمان را در حد قابل قبولی حل و فصل کنیم نخواهیم توانست مسائل سطح کلان و سپس خرد را بطور بایسته و پایداری حل کنیم و فراز و فرودهای عملکرد اقتصاد ایران نشان دهنده خلا معرفتی بزرگی ست که در این زمینه وجود دارد. وی نظر کسانی را که در ساخت اقتصاد توسعه نیافته رانتی کشور ما به دنبال استفاده از ابزارهای کلاسیک اقتصادی برای غلبه بر مشکلات هستند را مردود دانست و افزود تا زمانی که کانونهای تعریف قاعده بازی اقتصادی اصلاح نشود، حل و فصل پایدار مسائل اقتصادی غیرممکن است.
دکتر مومنی اظهار کرد: تقریبا همه نظریهپردازان توسعه یکی از مهمترین پیشنیازهای برون رفت از دورهای باطل توسعه نیافتگی را داشتن آگاهی حداقلی درباره مهمترین دورهای باطل تداومبخش توسعه نیافتگی میدانند که ما تاکنون به این بحثها به نحو شایسته نپرداختهایم. وی یکی از مهمترین فلسفههای برنامهریزی توسعه را رفع ناهماهنگیها در همه عرصههای فکری و اجرایی و ایجاد هماهنگی مناسب دانست و با اشاره به قدمت برنامهریزی در ایران گفت ما هنوز مطالعه روشمندی برای کشف ناهماهنگیهای اختلالآفرین در فرآیند توسعه نداشتهایم که بازتاب برخورد سهل انگارانه با این موضوع است. وی با توجه به تحولات بسیار دانش توسعه بویژه طی سه دهه گذشته، از ضرورت بازگشت به مطالعات توسعه برای فهم اصولیتر پیشبرد این دست از مسائل در ایران سخن گفت.
دکتر مومنی همچنین یکی از مهمترین شگفتیها درباره مطالعه تاریخ دفاع مقدس را این نکته دانست که در دوران جنگ مسئله اصلی بقا است و مسائل توسعه در حاشیه قرار میگیرد اما همزمانی تقریبی جنگ تحمیلی و انقلاب اسلامی پتانسیل بیسابقهای را بوجود آورد که باعث بروز شجاعتهای مبتنی بر معرفت در تصمیمگیری مسئولان در سالهای اول انقلاب شد. وی بعنوان مثال با اشاره به شوک حاصل از حاملهای انرژی در دولت قبل، این اقدام را شجاعتی نابخردانه توسط رئیس دولت برشمرد. همچنین بیشترین تلاشهای توسعهگرا در ایران را متعلق به دوران دفاع مقدس و با بیشترین ضریب تاثیر دانست. در ادامه با ذکر یکی از مشکلات توسعه نیافتگی در اقتصاد رانتی یکی از دورهای باطل توسعه نیافتگی در ایران را اتکا به نفت دانست و افزود: زمانی که یک اقتصاد به چنین رانتی اعتیاد پیدا میکند، با افزایش و کاهش بهای نفت همه مناسبات توسعه نیافتگی فعال میشوند. وی تصمیم دولت در دوران جنگ برای کاهش صادرات نفت خام از میزان روزانه چهار میلیون بشکه به هشتصد هزار بشکه را اقدامی به منظور شکستن این دور باطل دانست که شوک منفی سی درصد به تولید ناخالص ایران وارد میکرد با این حال صداقت، انرژی و اعتماد مردم به انقلاب، بخش اعظم شوکهای منفی را به خود جذب کرد. وی در ادامه با بیان اینکه ما تا سالهای میانی دهه شصت همچنان شاهد حضور پزشکان غربی در کشور بودیم افزود که در سالهای بعد با نوآوری سازمانی و تربیت نیروی داخلی در این زمینه به خودکفایی رسیدیم. همچنین بر اساس گزارشهای رسمی به کاهش نرخ مرگ و میر مادران و افزایش شاخص امید به زندگی در ایران اشاره کرد.
دکتر مومنی توضیح داد: بزرگترین شوک مثبت از لحاظ سمتگیریهای عدالت اجتماعی در پنجاه ساله اخیر در ده ساله اول انقلاب رخ داده است. رقم خوردن چنین کارنامه درخشانی بیش از هر چیز تابعی از اصلاح رابطه بین دولت و مردم در سطح سیاسی و برخورد فعال برای رانتزدایی و تولید محوری در عرصه اقتصادی است. وی دستاوردهای دوران دفاع مقدس را بیش از هر چیز در توسعه همه جانبه دانست و افزود اکنون ما به جایی رسیدهایم که بدانیم توسعه عبارت است از ارتقا سطح در کل نظام حیات جمعی یعنی میبایست کل نظم اجتماعی ارتقا پیدا کند و این همان چیزی است که در دستور کار دولت مهندس موسوی در دوران جنگ بوده است. وی اظهار کرد: ما در کل دوران جنگ هشتاد و پنج درصد قراردادهای کاریمان دائمی بوده است اما اکنون این میزان برعکس شده و هشتاد و پنج درصد قراردادها موقت هستند. وی به نقد نظر کسانی که دستاوردهای اقتصادی و اجتماعی را نتیجه جو زدگی عمومی میدانند پرداخت و افزود: در شرایطی که ساختار نهادی از اداره عزتمند حیات جمعی پشتیبانی سیستمی نکند، جو زدگی پس از چند سال ادامه بلافاصله از بین میرود و ما نمیتوانیم امری در سطح کلان را با جو زدگی که امری در سطح خرد است توضیح بدهیم.
دکتر مومنی در ادامه گفت: اگر ساختار نهادی مشوق تولید و کارایی و بهرهوری باشد، امکان حرکت به سمت توسعه وجود دارد. اما اگر ساختار نهادی بیشتر مشوق رانت و ربا و فساد باشد جامعه به سمت نابودی کشیده میشود. موفقیت دولت در آن زمان به این مسئله باز میگردد. همچنین اگر بخواهیم تولید را محور قرار دهیم به همان اندازه که اقدامات ایجابی ضروری است، اقدامات سلبی هم ضروری هستند. تولید به علت ویژگیهایی که دارد در حالت عادی نمیتواند با فعالیتهای دلالی و واسطهگری و رباخواری رقابت کند چرا که تولید با هزینههای فراوانی روبروست که فعالیتهای غیر مولد فاقد آنها هستند. در سطح نظری گفته میشود وقتی ساختارهای نهادی در کشور متناسب با تولید محوری باشند سازمانهایی که به وجود میآیند در همان چارچوب قرار میگیرند. وقتی مناسبات اقتصاد اجتماعی در فعالیت غیرمولدها گرفتار میشود دیگر به جای اینکه اقتصاد مبتنی بر رقابت باشد مبتنی بر ستیز و اعمال خشونت خواهد بود و من فکر میکنم در شرایط کنونی یکی از دلایل مهمی که اقتصاد ایران سامان نمییابد این است که کانونهای فعالیتهای غیرمولد مثل دلالی در ایران فعال هستند در حالی که در دوران دفاع مقدس سیاستگذاریها تا حد بالایی برای جلوگیری از ادامه فعالیت بخشهای غیرمولد به کار میرفت. در ادبیات موضوع میگویند اگر میخواهید تولید رشد کند باید هزینه فرصت مفتخوارگی را از بین ببرید که مهمترین آن در ایران اتکا به خام فروشی است که توسعه نیافتگی را بازتولید میکند. وی با اشاره به کتابی شامل مجموعه مقالات اقتصادی و بر اساس مقاله تریکال توضیح داد: رانت به مثابه مکان پر جاذبهای است که دل کندن از آن بسیار دشوار است و برای کشورهای نفت خیز از آن بعنوان تله نفتی نام برده میشود. برای بالا بردن فرصت مفت خوارگی به سطح بالایی از بلوغ فکری نیاز است.
وی افزود: در مناسبات مبتنی بر تولید، زمانی حرکت به سمت توسعه آغاز میشود که نظم اجتماعی در همه ابعاد حیات جمعی، نظمی غیر قائم به شخص بشود و ضابطه محوری جای صلاحدیدهای شخصی را بگیرد. به نظر دکتر مومنی شاه کلید موفقیت کشور در دوره برنامه ششم، اصلاح مالیهی دولت است که میبایست ضابطه مند بشود. وی با اشاره به حواشی بوجود آمده پیرامون FATF افزود: مهمترین ابزار برای حرکت به سمت توسعه در یک اقتصاد سیاسی رانتی، شفافیت کانون اصلی توزیع رانت است و در این میان اصلیترین توجه ما باید به دستیابی به این هدف باشد.
در پایان دکتر مومنی بر ضرورت اصلاح الگوی مصرف تاکید کرد و گفت: برای توسعه گرایی ما با تقدم اصلاح الگوی مصرف نسبت به ارتقای بنیه تولیدی روبرو هستیم زیرا ارتقا بنیه تولیدی دشوارتر و طولانی مدت تر است. مشکل کشورهای توسعه نیافته نه در کمبود منابع که در اتلافها و اسرافهای بزرگ منابع است که ریشه در انواع ناهماهنگیها دارد. وی افزود: مهندس موسوی همیشه نظارت داشت که شوراهای عالی در امور راهبردی مانند شورای عالی کشاورزی، صنایع، محیط زیست و هر چیزی که به توسعه پایدار مربوط میشد، حداکثر به فاصله یک ماه جلساتی داشته باشند و هماهنگیها اینگونه در آن زمان مورد توجه بود.