هم اکنون بدترین بحران اقتصادی را تجربه می کنیم. از برخی جهات این بحران هیچ شباهتی با فروپاشی های اقتصادی دهه های قبلی را ندارد، در عین حال روند امروزه خالی از تاثیرات گذشته نیست.
بحران کنونی نشانگر پایان دوره ای از گسترش اعتبار است که بر مبنای دلار به عنوان ارز اندوخته بین المللی وجود داشت. بحران های ادواری پیشین بخشی از یک فرآیند رونق رکود بودند، اما بحران کنونی پایان فرآیندی است که ممکن بود به توسعه یافتگی ختم شود. الگوی رایج کنونی که معتقد است بازارهای مالی به تعادل گرایش دارند، اشتباه و گمراه کننده است، بخش اعظم مشکلات کنونی ما به این حقیقت مربوط می شود که نظام مالی بین المللی بر مبنای این الگو شکل گرفته است. الگوی جدید از دو جنبه مهم با الگوی قبلی متفاوت است . اول اینکه، بازارهای مالی هیچ گاه واقعیت نهفته را به طور دقیق نشان نمی دهند؛ آنها همواره این واقعیت را به نحوی تحریف می کنند و این تحریف ها خود را در قیمت های بازار نشان می دهند. دوم اینکه این تحریف ها گه گاه بر اصول اساسی که انتظار می رود قیمت های بازار نشانگر آنها باشند، تاثیر گذار می شوند. این چارچوب مفهمومی به بازارهای مالی محدود نمی شود. این چارچوب به رابطه میان تفکر و واقعیت می پردازد و مدعی است که برداشت های غلط و تفسیرهای اشتباه نقش مهمی در شکل گیری جریان تاریخ بازی می کنند. در عین حال، افراد شرکت کننده در بازار نمی توانند تصمیمات خود را تنها بر مبنای دانش اتخاذ کنند و برداشت های سوگیرانه آنها نه تنها قیمت های بازار را تحت تاثیر قرار می دهد، بلکه بر اصول اساسی که انتظار می رود این قیمت ها نشانگر آنها باشند، اثر گذار است. طی این استدلال، طرز تفکر افراد شرکت کننده در بازار کارکردی دوجانبه دارد . آنها از یک طرف به دنبال درک موقعیت خود هستند که می توان آن را کارکرد شناختی نامید ، و از طرف دیگر به دنبال تغییر این موقعیت هستند، که این روند رفتاری، کارکرد فریبکارانه نامیده می شود. این دو کارکرد در جهت مخالف یکدیگر عمل می کنند و تحت شرایط به خصوصی می توانند با یکدیگر تداخل پیدا کنند که این تداخل انعکاس پذیری نامیده می شود. مردم به شدت به بازار های مالی علاقه مند هستند، خصوصا زمانی که این بازارها دچار آشفتگی می شوند. با این حال نه افراد حاضر در بازار و نه مسئولان و مقامات پولی و مالی نمی توانند تصمیمات خود را تنها بر مبنای دانش اتخاذ کنند. قضاوت ها و تصورات اشتباه آنها بر قیمت های بازار تاثیر می گذارد و مهم تر از آن اینکه، قیمت های بازار اصول اساسی یا بنیادی را که انتظار می رود در قالب همین قیمت ها بروز پیدا کنند به سادگی تحت تاثیر قرار می دهد. به زبان دیگر، بازار ها هرگز به آن سطح از تعادلی که مورد نظر است نخواهند رسید. رابطه انعکاسی دوطرفه ای میان تصور و واقعیت وجود دارد که می تواند موجب استحکام بخشی ابتدایی و در نهایت موجب به بارآمدن نتیجه معکوس از فرآیند های رونق و رکود مشکل ساز یا حباب ها شود. حباب ها، یگانه ساختارهایی نیستند که انعکاس پذیری خود را در قالب آنها در بازارهای مالی بروز می دهد، بلکه حباب ها غالبا علت بحران های مالی هستند و نقش مهمی در ایجاد تحول در نظام نظارتی ایفا می کنند. بنابراین تمام حباب ها دارای روندی هستند که در واقعیت قابل مشاهده اند؛ همچنین همیشه در مورد این روند، کج فهمی هایی وجود دارد. به عنوان مثال، در بازار مسکن......، همیشه حباب هایی وجود داشته است. اما بحران کنونی صرفا از هم پاشیدن حباب مسکن نیست، این بحران بزرگتر از همه بحران های مالی است که در تمام طول زندگی مان تجربه کرده ایم. تمام آن بحران ها بخشی از آن چیزی هستند که می توان آن را "ابرحباب" نامید، فرآیند انعکاسی بلند مدتی که در طی ده ها سال پیش شکل گرفته است. این فرآیند شامل یک روند غالب گسترش اعتبار، و سوء تعبیر رایج بنیاد گرایی بازار می شود و طبق آن باید به بازارها اختیار تام داده شود. بحران های پیشین همچون آزمون هایی موفق عمل کرده و روند موجود و سوء تعبیر رایج و غالب را تقویت کرده اند. بحران کنونی نقطه عطفی در این رابطه به شمار می رود، به طوری که هم روند و هم سوء تعبیر موجود، دیگر غیر قابل ادامه شده اند. تمام این مطالب نیازمند توضیح بیشتر هستند. بازارهای مالی بهترین آزمایشگاه هستند زیرا اکثر قیمت ها و دیگر اطلاعات عمومی در دسترس همگان بوده و به صورت کمی درآمده اند. رفتار بازارهای مالی باید به عنوان فرآیند تاریخی غیر قابل پیش بینی، در نظر گرفته شود، اقتصاددانان متوجه شده اند که طرح رایج کارآمد نیست، اما هنوز طرح جدیدی ایجاد نکرده اند. حباب وام های مسکن ویژه پرریسک، که در آینده ای نه چندان دور خواهد ترکید، باعث به هم خوردگی های گسترده در امور مالی می شود. فرآیند های انعکاسی که اخیرا در بازارهای مالی و اقتصاد جهانی خود را نمایان ساخته اند، دارای عامل مهمی از واقعیت هستند که در این برهه از زمان رو در روی ما قرار گرفته است. مورد دیگر نیز وجود دارد مبنی بر اینکه کارکرد شناختی باید نسبت به کارکرد کنترلی ارجحیت داشته باشد تا از بروز پیامدهای نامطلوب جلوگیری شود. آینده همیشه مستلزم حدس و گمان است. اقتصاددانان اطلاعات نامتقارن را تشخیص داده و مورد بررسی قرار می دهند، اما نمی پذیرند که افراد شرکت کننده در بازارهای مالی نمی توانند تنها بر مبنای اطلاعات تصمیم بگیرند. افراد شاغل در بازارهایی که قیمت ها در آنها مدام در حال تغییر است، می دانند که افراد شرکت کننده در بازار به شدت تحت تاثیر تحولات بازار هستند. افزایش قیمت ها غالبا خریداران را جذب می کند و تصمیمات مربوط به خرید و فروش بر مبنای پیش بینی قیمت های آینده اتخاذ می شود و قیمت های آینده به تصمیمات کنونی در مورد خرید و فروش بستگی دارد. این ایده که چنین تصمیماتی می تواند بر مبنای اطلاعات باشد گمراه کننده است. با این حال، حتی نگاهی گذرا به بازارهای کالا، سهام و ارز تایید می کند که این روندها استثناء نیستند بلکه خود قانون هستند. شرکت کنندگان در بازار بر مبنای بیشترین منفعت خود عمل نمی کنند، بلکه بر مبنای درک خود از بیشترین منفعتی که ممکن است کسب کنند، عمل می کنند.شرکت کنندگان بازار بر مبنای درک ناقص عمل می کنند، و فعالیت های آنها نتایج ناخواسته ای در بر دارد. بازارهای مالی در جریان معمول رویدادها، تمایل دارند تا زیاده روی های خود را تصحیح کنند. گاهی اوقات این اشتباه رایج نه تنها با تحت تاثیر قرار دادن قیمت های بازار بلکه با تاثیر گذاری بر اصول اساسی که انتظار می رود قیمت های بازار نشانگر آنها باشند، درستی خود را تقویت کرده و خود را به همگان می قبولاند. این تصور غلط که بازارها همیشه صحیح عمل می کنند از توانایی آنها در تحت تاثیر قرار دادن اصول اساسی که انتظار می رود خودشان نشانگر آنها باشد ، ناشی می شود. بنابر این تغییر در اصول اساسی می تواند در فرآیندی با استحکام بخشی ابتدایی و با نتایج معکوس نهایی، باعث تقویت انتظارات غلط شود. این همان اتفاقی است که در بحران بزرگ(۱۹۲۹-۱۹۳۵) رخ داد و همچنین اتفاقی است که هم اکنون در ایران رخ داده است، گرچه ظاهری کاملا متفاوت به خود گرفته است. نمونه های بسیاری از فرآیندهای رونق-رکود یا حباب ها در مورد بازارهای مالی کنونی ما وجود دارد که هر یک از این نمونه ها شامل رابطه انعکاسی دوطرفه میان قیمت های بازار و اصول اساسی بازار است که نوعی اتصال کوتاه میان آنها ایجاد می کند که از آن طریق قیمت ها بر اصول اساسی که انتظار می رود خود نشانگر آنها باشند، اثر می گذارد، این اتصال کوتاه ممکن است به شکل استفاده از ابزار اهرم در مورد دارایی اولیه بروز کند، مثلا انتشار سهام جدید با قیمت های بیشتر، اما غالبا شامل وام گیری به صورت اهرمی است. اغلب نمونه های ارائه شده در مورد املاک مسکونی یا تجاری است که در آنها تمایل به وام دادن، ارزش وثیقه را تحت تاثیر قرار می دهد. در بحران بین المللی بانکداری در دهه ۱۹۸۰، این اتصال کوتاه در مورد وام گیری از دولت رخ داد؛ هیچ وثیقه ای در میان نبود اما تمایل بانک ها به وام دادن، نسبت های بدهی که مشخص کننده میزان توانایی کشورها در وام گرفتن بود را تحت تاثیر قرار داد. و این یکی از وقایعی است امریکا در حال ورود به آن است.
حامد هدائی - اقتصاددان رفتاری و سیاسی
